In het oude Aleppo in Syrië begint samen met de winter het zeepseizoen, een eeuwenoude traditie die door generaties zeepzieders in stand wordt gehouden. De aleppozeep dankt haar dermatologische eigenschappen aan laurierbessenolie.

Van de steden in het Midden-Oosten en in de hele Arabische wereld is Aleppo een van de fascinerendste. Hier ligt het economische centrum van Syrië, maar het blijft een stad op mensenmaat. Voor de toerist valt ze in enkele bezienswaardigheden samen te vatten. Een ervan is de dertiende-eeuwse citadel, die hoog boven de stad uittroont.

Aleppo is beroemd om zijn soek, een wirwar van straatjes en galerijen, veertien kilometer lang. Daar ontdek je ook het culinaire Aleppo, bakermat van de eetcultuur van een gebied dat zich zelfs uitstrekt tot Libanon en Palestina.

De architectuur is oecumenisch. Verscheidene christengemeenschappen, katholieke en orthodoxe, elk met hun eigen kerk, leven er broederlijk tussen de islamieten, die wel duidelijk in de meerderheid zijn.

Vandaag wacht Aleppo op de vonk die het de schittering van weleer terugbrengt. Eeuwenlang was dit een welstellende stad. Prachtige karavanserais, hier khans genoemd, getuigen nog van dat rijke verleden, toen de stad de toegangspoort tot de zijderoute was. De Khan as Saboun, de zeepkhan, wordt beschouwd als een van de mooiste voorbeelden van de architectuur onder de mammelukken, die er heersten van 1260 tot 1516.

Zeep maakt deel uit van de plaatselijke cultuur. Mannen en vrouwen gebruiken ze overvloedig in hun hamam. Yalbouga Al-Nasri is de beroemdste en een van de belangrijkste hamams in heel Syrië. De plaatselijke zeep ( saboun), onder de vorm van onregelmatige bleekgroene blokken, ligt te koop in de soeks.

Maar uiteraard is ze ook te koop in de ziederijen zelf. Die bieden bovendien het mooiste schouwspel. Ondanks de industrialisatie in de sector, zijn er nog verscheidene zeepziederijen in de oude stadskern gebleven. De bekendste, die in alle naslagwerken staat en al minstens vier eeuwen eigendom is van de familie Zanabili, bevindt zich vlak bij de moskee der Ommayaden. Het gebouw bestaat uit verscheidene verdiepingen, opgetrokken rond patio’s. Ik zie er twee oude mannen druk in de weer zonder mét elkaar te spreken, waarschijnlijk het gevolg van een ruzie over wie de beste zeep maakt.

Niet ver ervandaan, naast Bab Qinnisrin, een van de toegangspoorten tot de soek, bevindt zich de meest bescheiden zeepziederij, die van de familie Sabouni, een familienaam die simpelweg zeepzieder betekent. Op enkele details na zet Habri Sabouni een traditie voort die al duizenden jaar oud is. Ambachtelijke zeep werd uitgevonden in de tijd van de Babyloniërs en bestond uit dierlijke vetten en gebrande soda.

Sommige auteurs situeren de oorsprong van de ‘industrieel’ vervaardigde zeep in Aleppo in de zestiende eeuw met een hoogtepunt in de achttiende eeuw. In de documenten die tot nu toe bekend zijn, wordt echter nauwelijks gerept over het waarom van de zeepproductie in Aleppo. Hooguit zijn er twee hoofdbestanddelen die in de omgeving van de stad te vinden zijn : olijfolie, die hier massaal wordt geproduceerd en natuurlijke soda.

Alvorens over te stappen op scheikundige, bijtende soda gebruikten de zeepziederijen natuurlijke soda, verkregen door het branden van een plant die typisch is voor zilte milieus : een doornstruikje met de wetenschappelijke naam Salsola kali, in het Nederlands loogkruid.

De verbrandingsas werd vroeger gebruikt in de productie van zeep, maar ook in ambachtelijk gemaakt glas. Aleppozeep bevat nog een derde essentiële grondstof : laurierbessenolie, en die komt van net over de Turkse grens, dat is ook al niet ver.

In december, wanneer de temperatuur laag genoeg is, herneemt de bedrijvigheid bij de familie Sabouni en in de andere zeepziederijen van de stad.

Verzepen in een bijtend bad

Een kijkje nemen in deze toch wel aparte wereld is een ervaring die je bijblijft. Alles begint bij twee ingegraven kuipen met een inhoud van vijf- of zesduizend liter. Daarin heeft het verzepingsproces tussen de olijfolie en de soda plaats. Het contact tussen deze twee producten vormt glycerine en zeep. Maar die reactie gebeurt niet automatisch. Eerst worden twee dozijn vaten olijfolie in de kuip gegoten. Daarbij komt bijtende soda, verdund in water. We durven er niet aan denken wat er zou gebeuren wanneer iemand zonder nadenken zijn vinger in dit goedje zou steken.

Dan begint de verzeping. De vloeistof wordt opgewarmd tot 200°C. Afhankelijk van het weer duurt de kooktijd tien uur tot twee dagen. Dat koken gebeurt in verscheidene stadia, onderbroken door wasbeurten, onder stromend water worden de onzuiverheden uit de zeep verwijderd.

Afhankelijk van de kwaliteit van het eindproduct wordt een tweede keer verzeept, door het toevoegen van laurierbessenolie, tot dertig procent van de hoeveelheid olijfolie. Die laurierbessenolie is bepalend voor de dermatologische kwaliteit van de zeep.

Wanneer de scheikundige reactie ten einde is, is de zeep nog vloeibaar. Ze wordt dan naar verschillende verhardingskamers gepompt. Daar zien we hoe mooi de architectuur van dit gebouw uit de veertiende eeuw is. Een hele rij gewelven ondersteunt het dak.

De vloeistof wordt uitgespreid op lange stroken crêpepapier, die ze moeten beschermen tegen onzuiverheden op de vloer. Eenvoudige houten balken bepalen de hoogte van de zeepstroom, die overeenstemt met de ribbe van een vers zeepblok. Een van de werkmannen strijkt het donkergroene, glimmende oppervlak glad.

Twaalf uur later is de massa hard genoeg om in blokken te snijden. Dat gebeurt door een groepje mannen dat een flink tempo aanhoudt. Zoals voor een wedstrijd touwtrekken wordt een mensenketting gevormd om een werktuig voort te trekken dat vier tot vijf lijnen trekt en waarop, bij wijze van ballast, de lichtste van de jonge zeepzieders zit. Daarna wordt de merkstempel op elk stuk zeep gedrukt en worden de stukken zeep volledig doorgesneden.

Glanzende babyoogjes

“De zeep is dan nog niet klaar voor gebruik. Naar aloude traditie beginnen wij ze pas te verkopen wanneer de abrikozen rijp zijn”, zegt Habri Sabouni. “Eerst wordt de zeep gedroogd. Daarvoor wordt ze gestapeld in torens van drie meter hoog. Elke toren bestaat uit ongeveer duizend stukken zeep. Ze worden verscheidene keren opnieuw gestapeld, waarbij de stukken zeep elke keer anders geschikt worden.”

In deze fase verandert de zeep van kleur. Zeep die negen maanden oud is, verandert van lichtgroen in oker. Ze verliest ook een groot deel van haar water. Een stuk zeep van 350 g bij het gieten, weegt nog 220 g wanneer het in de handel wordt gebracht.

In jutezakken worden ze dan per vijftig kilo opgeslagen onder het dak van de zeepziederij, klaar voor de verkoop. Het grootste deel van de ambachtelijke productie wordt ter plekke afgenomen, namelijk door de hamams. Anderen gebruiken de zeep dagelijks vanwege de weldadige eigenschappen van de laurierbessenolie. De verschillende categorieën van zeep hebben te maken met het gehalte aan laurierbessenolie. Ter plaatse rekent men in gradaties van vijf procent, en men heeft zeven categorieën : van nul tot dertig procent.

Het gehalte aan die olie bepaalt de dermatologische kwaliteiten van de zeep. Acne kan er doeltreffend mee worden behandeld, maar ze is ook heilzaam bij het behandelen van eczeem en zelfs psoriasis. “Bij ons wast men de pasgeborenen, en vooral hun gezichtje met aleppozeep. Men zegt dat dit de ogen doet glanzen.”

Habri Sabouni herinnert zich ook nog dat zijn grootmoeder zeep tussen het beddengoed stak om krampen te voorkomen. “Laurierbessenolie verdrijft ook stofmijt. Vroeger, toen de tapijten na de winter werden opgerold, bestrooiden we hun oppervlak met zeepschilfers.”

Wanneer we de droogtorens verlaten, hopen we maar dat deze tradities nog lang mogen voortbestaan, net zoals al die andere ambachten in de soeks. Daardoor blijven steden in het Midden-Oosten zo fascinerend, omdat ze net zoals Aleppo, het verleden niet opsluiten in een museum. n

Jean-Pierre Gabriel

Een zeepziederij in actie zien, is een ervaring die je niet gemakkelijk vergeet.

Voor ze bijtende soda gebruikten, brandde men in Aleppo natuurlijke soda van loogkruid.

Acne kan worden behandeld, maar de zeep is ook heilzaam bij eczeem en zelfs psoriasis.

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content