Ugly Betty is te zien op de helft van alle tv-toestellen ter wereld, op de rockscene maken atypische vedetten Amy Winehouse, Adele en Beth Ditto furore. En laten we vooral Fiona niet vergeten, de compromisloos corpulente verloofde van de even sympathieke als flatulente groene reus Shrek. Is lelijk het nieuwe mooi ?

Is mooi te meedogenloos geworden ? Zijn we uitgekeken op gladgestreken blondines met opgepompte borsten en leeggezogen dijen ? Nee, natuurlijk niet. Als mensen naar de film gaan, betalen ze niet om Jeannine van de buren te zien. Kunnen ze net zo goed thuis blijven en een gat in de muur kappen. Schoonheid zal ons altijd blijven fascineren, iets waar we naar streven en ons maar al te graag aan spiegelen. En toch… ook schoonheid, vooral de plastic variant, gaat snel vervelen. Als Alles kan beter-shows als Extreme make-over en Beautiful ons één ding geleerd hebben, dan is het dat er geen lelijke vrouwen zijn, alleen arme. En waarom zien al die nieuwbakken beauty’s eruit alsof ze uit dezelfde mal komen ?

Misschien is dat de verklaring voor het succes van de tv-serie Ugly Betty, overladen met Emmy’s en Golden Globes en net als de Vlaamse ( Sara), Nederlandse ( Lotte) en Franse ( Le destin de Lisa) afkooksels gebaseerd op de al even populaire Colombiaanse telenovela Yo soy Betty, la fea. Het verhaal is bekend : Betty Suarez, een intelligente, maar niet echt knappe latina uit Queens, solliciteert bij een glossy modemagazine, wordt prompt buitengebonjourd, maar weer opgevist door de grote baas die denkt dat zij de perfecte secretaresse is voor de hoofdredacteur, zijn vrouwengekke zoon Daniel. Van haar zal hij wel kunnen afblijven, zeker. Betty is ijverig en heeft een hart van goud, maar in de keiharde modewereld van New York, waar uiterlijk allesbepalend is, moet ze voortdurend optornen tegen de kuiperijen van baas en collega’s. Zoals cabaretier Theo Maassen het uitdrukt : “Karakter is belangrijk, maar je moet er ook mee over straat kunnen.” Naast de grappige dialogen ligt de sterkte van Ugly Betty vooral in de casting : actrice America Ferrera ziet er als Betty eigenlijk heel gewoon uit. Niet bepaald glamoureus, maar zeker geen freak met neppuisten zoals haar Vlaamse evenknie Sara. Bij Betty heb je het gevoel dat het allemaal nog goed kan komen zonder dat er per se een batterij plastisch chirurgen opgetrommeld moet worden. Is het daarom dat we zo graag voor haar duimen ? Zoals we ook duimden voor Olive, het kleine dikke meisje met de ziekenfondsbril uit Little Miss Sunshine, de bescheiden filmkomedie die vorig jaar twee Oscars in de wacht sleepte. Nee, Olive wordt geen schoonheidskoningin in zakformaat, maar ze slaagt er wel in om haar disfunctionele familie bij elkaar te brengen. En omdat de meesten onder ons ook nooit een kroontje en een scepter in de wacht sleepten, kunnen we ons perfect met underdogs als Olive en Betty identificeren.

Juk van het schoonheidsideaal

Vrouwen horen mooi te zijn, zo wil de evolutieleer. Mooi staat immers voor gezond en vruchtbaar, niet onbelangrijk voor de instandhouding van de soort. Als vrouwen maar mooi genoeg zijn, dan vinden ze wel een man die voor hen wil opbrengen. Sex for meat heet zoiets in sociologenjargon. En ook al gaat het in de westerse maatschappij al lang niet meer om de survival of the fittest en kunnen vrouwen tegenwoordig best hun eigen boontjes doppen, een man willen de meesten onder ons nog wel. Of meerdere mannen, zij het niet tegelijk. Vorige generaties vrouwen konden ervan uitgaan dat ze hun hele leven bij dezelfde partner zouden blijven. Rond hun dertigste waren ze onder de pannen en konden ze met een gerust gemoed beginnen te verleppen. Maar tegenwoordig doen we met z’n allen aan seriële monogamie en moeten we in ons leven een tweede en misschien zelfs een derde meneer zien te regelen. Met als gevolg dat we er gedurende een langere periode aantrekkelijk moeten blijven uitzien. En nog iets : hoeveel mooie mensen kregen onze voorouders per week te zien ? Hooguit een paar. Nu worden we via de media doorlopend gebombardeerd met beelden van schoon volk. Geen wonder dat we zuchten onder het juk van het schoonheidsideaal en om ter hardst smeren, kneden en trimmen om er toch maar fit, slank en vooral jong uit te zien.

In een maatschappij waar alles om het uiterlijk draait, krijgen lelijkaards het hard te verduren. Kijk er de schilderijen vol mottige smoelen van Jeroen Bosch maar op na : lelijk wordt vanouds met slecht geassocieerd. De sirene die Dante in het vagevuur wilde meelokken, was verre van een verleidelijke vrouw, maar een stamelend oud wijf, scheel en vaal van huid. Dat laatste voorbeeld komt uit On ugliness, het nieuwste boek van Umberto Eco waaruit vooral moet blijken dat lelijkheid, net als schoonheid puur subjectief is en dus in the eye of the beholder. Een schrale troost, want uit allerlei onderzoeken blijkt dat mooie mensen vriendelijker worden benaderd, dat ze sneller aan een baan geraken, gemiddeld beter betaald en minder gemakkelijk gestraft worden. Gwyneth Paltrow kon zich perfect inleven in de situatie van de esthetisch andersvalide medemens toen ze in Shallow Hal een vrouw van 150 kilo speelde en op de set in haar fatsuit met veel minder egards behandeld werd dan zonder. Niks ergerlijker overigens dan een lelijke vrouw gespeeld door een bloedmooie actrice. Was er ook maar iemand die geloofde in Sofia Loren als verwaarloosde huissloof in Una giornata particolare ?

Sommige lelijkerds blijven niet bij de pakken zitten. Met Life and loves of a she-devil bedacht Fay Weldon, toen nog feministe, het perfecte wraakscenario. In de filmversie speelt Roseanne Barr de onappetijtelijke Ruth die bijzonder methodisch te werk gaat om het leven van haar ontrouwe echtgenoot en zijn nieuwe liefde (Meryl Streep) tot een ware hel te maken. Maar dat is fictie. In de realiteit lanceerde de Nederlandse schrijver Kluun speciaal voor moeders lelijksten een datingsite, www.lillekemeense.com. In het Tilburgs dus ; iets zegt me dat een en ander niet echt serieus bedoeld is. Van een ander kaliber is de World Association of ugly people, ontstaan uit de Italiaanse Club dei Brutti, die al van 1879 dateert. In 1963 werd ze nieuw leven ingeblazen, als huwelijksagentschap voor de single vrouwen van Piobicco. In die stad staat ook het standbeeld van de vereniging. Niet van een grote ster of een oorlogsheld, maar een heel doodgewoon iemand die in de spiegel kijkt. Het embleem van de Club dei Brutti is de kop van een everzwijn, het motto luidt : “Lelijkheid is een deugd, schoonheid slavernij.” Geen idee wat de toelatingsvoorwaarden zijn, maar tegenwoordig telt de World Assocation of ugly people 20.000 leden en strijdt ze vooral tegen discriminatie op de werkvloer op basis van het uiterlijk.

Een zweem van zwavel

In een wereld van gestandaardiseerde schoonheid kan lelijkheid iets opwindends hebben. Umberto Eco heeft het over “een zweem van zwavel”. Meteen moet ik aan een zelfportret van Frida Kahlo denken, mét snor en doorgroeiende wenkbrauwen en een versplinterde zuil in plaats van een ruggengraat. Aan Marina Abramovic, die tijdens performances wellustig in haar eigen vlees kerft en aan de Franse kunstenares Orlan die de technieken van de plastische chirurgie gebruikt om haar lichaam met siliconen en implantaten te deformeren op plekken waar je dat niet meteen zou verwachten.

Zou Amy Winehouse – een begenadigd singer-songwriter, daar niet van – evenzeer tot de verbeelding spreken zonder haar Cleopatramake-up, bootwerkerstattoos en die vreemde vorm van buitenaards leven op haar bol ? Overigens opteert ze sinds kort voor een ‘Marilyn na de wervelstorm’-coiffure. Hoe ook, haar badgirllook en reputatie van zuipschuit en drugssloerie maakte haar stoer en kwetsbaar tegelijk, het lag er vingerdik bovenop dat ze ooit nog eens in rehab zou eindigen. Ook volslanke soulzangeres Adele (van de hit Chasing pavements) is bepaald geen conventionele schoonheid, maar dat belet de BBC niet om haar als dé nieuwe popster van 2008 te tippen. Mooi dik is niet lelijk, vindt ook Beth Ditto, zangeres van de groep Gossip, 95 kilo droog aan de haak en in 2007 door de New Musical Express genomineerd voor de award van Sexiest Woman of the Year en aanvoerster van de cool list. Beth, een uitgesproken feministe, geeft een heel nieuwe invulling aan het concept vrouwelijkheid. Zo scheert ze haar oksels niet en gebruikt ze geen deodorant : “Ik denk dat punks meestal stinken.” Nog een mooie : “Vrouwen zijn geen poezen, wij zijn geen huisdieren, we zijn gewoon mensen die de verrekte straat proberen over te steken om een ijsje te halen.”

Laten we wel wezen, Beth Ditto komt niet meteen in aanmerking voor de titel van Miss Universe en de kans dat Amy Winehouse een president aan de haak slaat is gering. Aan het eind van zijn reis door de annalen van de lelijkheid stelt Umberto Eco een paar pertinente vragen. Is de huidige fascinatie voor het groteske slechts een marginaal fenomeen, beperkt tot kunstenaars en jongeren ? Of zijn de grenzen tussen mooi en lelijk écht vervaagd en zijn we een stukje dichter bij de essentie ? Dat een mens is wie hij is en niet hoe hij eruitziet.

Door Linda Asselbergs