Van ecodesign tot handwerk uit Afrika, de meubelsector probeert het uit. Op kleine schaal voorlopig, maar luidkeels. Een inleiding tot maatschappelijk verantwoord design.

Hoe meubelmakers vroeger al de wereld wilden verbeteren…

“Ik mag wel zeggen dat ik het dagelijkse leven van de twintigste eeuw mooier gemaakt heb”, zou ontwerper Raymond Loewe ooit gezegd hebben. Dat producten mooier maken vormgevers bezighoudt, lijkt logisch, maar er schuilt soms ook een andere dimensie in hun werk. Modernisten uit de eerste helft van de twintigste eeuw bijvoorbeeld wilden de wereld beter en gelijker maken. Technologie en machines zouden hen daarbij helpen. Er werd bijvoorbeeld flink wat onderzoek gedaan naar de perfecte goedkope stoel.

Hoe meubelmakers de wereld nu opnieuw willen verbeteren…

Nu komen opnieuw veel objecten in de winkel met een wereldverbeterende dimensie : meubels krijgen een ‘ecovoorzetsel’ of worden gemaakt in sociale projecten in ontwikkelingslanden. De oorzaak van deze gewetenscrisis ? U en ik. Voor we langs de kassa passeren, overlopen we immers steeds meer ook ethische criteria. Dat blijkt uit de Belgische Consumer Behavior Monitor van het Onderzoeks- en Informatiecentrum van de Verbruikersorganisaties, die vorige maand verscheen : “Eerbied voor arbeidsomstandigheden, voor dierenwelzijn, voor het milieu en voor fair trade… Criteria die al in 2005 meespeelden bij de aankoop van voedingsproducten, worden nu ook belangrijk voor het kiezen van non-foodproducten”, is een conclusie.

Eerder dit jaar onderzocht de Europese Commissie de attitudes van Europese burgers ten opzichte van het milieu. Daaruit bleek dat 75 procent van de ondervraagden wel geneigd is om milieuvriendelijke producten te kopen, maar dat slechts 17 procent het ook effectief doet. Er wordt rekening gehouden met deze consument : onder de noemer Corporate Social Responsability, of CSR, bundelen bedrijven in alle sectoren al een aantal jaar hun initiatieven die een antwoord geven op deze consumentenvraag. Bij het produceren van goederen en het leveren van diensten, willen ze de schade aan mens en milieu beperken.

Hoe ecodesign niet gelijk is aan ecodesign…

Veruit de meest populaire strategie om verantwoorde meubels uit te brengen, is te focussen op de milieu-impact. Ecodesign of green design zijn dan de termen die op deze producten geplakt worden. De principes die daarbij gebruikt worden, zijn niet nieuw. In de jaren 1980 en vooral 1990 werd meer en meer naar de volledige levenscyclus van een product gekeken : hoe kun je de ecologische voetafdruk van een product verkleinen, tijdens de productie, tijdens het gebruik en na gebruik ervan ? Men ging eco-efficiënt ontwerpen : letterlijk de schade aan het milieu beperken. Dat kan op diverse manieren. Door met gerecycleerde grondstoffen te werken of met natuurlijk hernieuwbare grondstoffen. Of door heel weinig grondstof te gebruiken bij de productie, of weinig energie. Of door de factor transport te verminderen.

In 2002 kwam het boek Cradle to cradle uit. Daarin gaan auteurs William McDonough en Michael Braungart een stap verder : “De oplossing is niet om menselijke industrieën en systemen kleiner te maken, maar om die zo te ontwerpen dat ze groter en beter worden, én dat ze de wereld iets bijbrengen, herstellen of voeden.” Ze introduceren eco-effecti-viteit : in plaats van de bestaande structuur bij te schaven, is het volgens hen beter om een volledig nieuwe ontwerpmethode te introduceren. “Waarom ontwerpen we geen producten die, wanneer hun nuttig leven voorbij is, geen schadelijk afval worden maar op de grond gegooid kunnen worden om te verteren tot voedsel voor planten en dieren ? Of die opnieuw in een industriële cirkel kunnen komen als hoogkwalitatief ruw materiaal voor nieuwe producten ?”

In de meubelsector kwamen dit jaar voorbeelden uit van meubels die eco-efficiënter of eco-effectiever zijn dan hun voorgangers : de Mytostoel van Konstantin Grcic voor Plank mag dan wel gemaakt zijn van kunststof, hij is volledig recycleerbaar én aan lage temperatuur verwerkbaar, waardoor het energieverbruik tijdens de productie aanzienlijk lager ligt dan bij ander plastic. Recycleren is moeilijker voor een product waarin diverse materialen zitten. Dan telt ook de demonteerbaarheid mee.

Van het Franse merk Roche Bobois komt over enkele maanden de eerste ecocanapé uit. De Boheme is bedacht volgens ecologische principes en gemaakt met materialen van hernieuwbare, gecontroleerde bronnen : een massief houten onderstel, stalen veren met katoenen omhulsel, een vulling met natuurlijke latex en paardenhaar, en bekleding van biologisch katoen. De Franse ontwerper Christophe Delcourt overtuigde als artistiek directeur het Franse meubelmerk Tujague om in de jongste collectie alleen nog met Frans hout te werken.

Ook populair als ecodesign zijn producten die energie opwekken of besparen.

In dit plaatje past de opkomst van energiezuinige koelkasten, wasmachines, stofzuigers en auto’s. Tegelijk maken steeds meer toestellen het gebruik van hernieuwbare energie mogelijk : zonnepanelen, windmolens of radio’s en gsm’s die met de hand opgewonden moeten worden.

Het gevaar is dat de term ecodesign niet wettelijk beschermd is. Als Weekend Knack wil claimen dat het een ecoblad is, met als argument dat het al bijna tien jaar gedrukt wordt op milieuvriendelijk gecertificeerd papier, dan kan dat.

Als u in de meubelwinkel staat, is het dus moeilijk in te schatten welke stoel nu het meest milieuvriendelijk is, of het meest eco-effectief. Braungart en McDonough hebben niet gewacht op een wettelijke omkadering. Ze ontwierpen hun eigen cradle to cradle-certificaat. Toch doen overheden hun best om de consument te helpen. De Europese Commissie stelde deze zomer een actieplan voor om niet alleen het Ecolabel uit te breiden naar meer productcategorieën, maar ook om producenten te stimuleren ecologischer te werken én om winkeliers te sensibiliseren.

In Vlaanderen stimuleert OVAM eco-design. Ze hebben een voorbeeldendatabank van goede producten op hun web-site en ontwierpen de Ecolizer, een instrument waarmee een bedrijf kan meten waar het milieuvriendelijkere maatregelen kan nemen. OVAM lanceert nu samen met Design Vlaanderen ook de eerste Ecodesign Award. Er bestond al zo’n award voor studenten, maar op 13 januari 2009 wordt de eerste Ecodesign Award Pro uitgereikt.

Hoe er ook andere wereldverbeterende methodes zijn…

fair trade

Internationale voorloper in maatschappelijk verantwoord én hip design is het Amerikaanse label Artecnica. Dat bracht al in 2002 de Design with Conscience-lijn uit, die traditioneel handwerk en high design samenbrengt. “Elk stuk uit deze collectie is een samenwerking van Artecnica, internationaal gerenommeerde ontwerpers en gemeenschappen van artisanale ambachtslui over de hele wereld”, klinkt het. Zo is er een salontafeltje dat ontworpen is door Stephen Burks en dat met de hand wordt geweven door Zuid-Afrikaanse vakmensen. Of een schaal van Humberto en Fernando Campana in riet, gevlochten in Vietnam en Thailand. Ook ontwerpers Hella Jongerius en Tord Boontje bedachten al producten voor de collectie.

Een meubelfabrikant verandert niet van de ene op de andere dag van machinepark en leveranciers. Er kwamen de afgelopen jaren nog collecties uit, maar het is geen toeval dat het vooral om kleine meubels gaat : bijzettafeltjes, krukjes en decoratie- of huishoudobjecten. Henrik Marstrand, CEO van Mater, een Deens merk dat vorig jaar op de markt kwam en dat “luxewoonaccessoires combineert met werkmethodes die mensen, handwerktradities en het milieu ondersteunen”, verklaart waarom. “We hebben gekozen om niet te kiezen voor traditionele meubels zoals sofa’s en stoelen, omdat het te veel tijd vraagt om die te ontwikkelen. Woonaccessoires zijn veel sneller te verhandelen.” Ook het Italiaanse meubelmerk Cappellini lanceert met Cappellini Love een aantal kleine objecten in samenwerking met de Nelson Mandela Foundation. Het stoeltje en de vazen zijn tegelijk met respect voor het milieu én voor lokale fabricatietechnieken gemaakt. “Er zullen andere projecten komen in India en in Zuid-Amerika”, liet creatief directeur Giulio Cappellini weten. “De collectie zal uitgebreid worden, ook met meubels en andere objecten.”

Meubelmerk Moroso brengt dit jaar de Shadowy Chair uit, een in Afrika gevlochten stoel van Tord Boontje. Vorig jaar zagen we hier al de Charpoy, een dagbed van Doshi Levien met stoffen uit een naaiatelier in India.

meubels voor minderheden

De Belgische Alter Design Award (een initiatief van vzw Le Huitième Jour en Design September) zal volgend jaar uitgereikt worden aan de ontwerper die het beste product bedenkt voor mensen met een handicap. Half september kwamen dertig studenten en professionele ontwerpers bijeen met de jongeren van Le Huitième Jour om hun specifieke behoeften te bespreken. Een ontwerp voor doven won tijdens datzelfde Design September- evenement de Dynamo Belgian Young Design Award.

Met een gimmick

Nel, een groep Mexicaanse ontwerpers, bedacht Global Warming : een tapijt in blauw en wit met een ijsbeertje op. “We volgen de eeuwenoude traditie waarbij tapijten culturele documenten en communicatiemiddelen waren. We zetten het thema van de opwarming van de aarde in scène, een uitnodiging om na te denken over onze impact op de wereld”, aldus de Mexicanen. Het Spaanse merk Nanimarquina brengt het tapijt in Nieuw-Zeelandse wol binnenkort uit (voor de prijs van 1006 euro).

Hoe een meubelontwerper zich bekeert…

Dit voorjaar verklaarde de Franse ontwerper Philippe Starck – na een carrière van tientallen jaren – genoeg te hebben van het ontwerpen van nodeloze producten. Zijn nieuwe plan ? Ecologische apparaten sexy maken. Binnenkort is een kleine windmolen voor huishoudelijk gebruik te koop. Volgens de krant International Herald Tribune volgen een zonnepaneel, een wagen en een ecohuis. “We grijpen elke kans om betaalbare hoogtechnologische en ecologische producten te maken”, verklaart Starck. “Het is erg belangrijk dat die ook mooi zijn want ecologie moet een plezier zijn, geen straf.”

Flink wat ontwerpers houden tegenwoordig ecologische principes in het achterhoofd terwijl ze ontwerpen. Sommigen doen dat al jaren in stilte. Ook in opleidingen voor industriële ontwerpers wordt stilaan meer aandacht besteed aan het thema. Maar de industrie waarvoor ze werken, moet meewillen. Dat lijkt dus meer en meer het geval.

Michael Braungart geeft op 20 oktober om 17 u. een lezing op Interieur 08. Inschrijven kan via www.designatwork.be.

Door Leen Creve Illustratie Bad Pritt