Grafisch ontwerpster Irma Boom, onlangs nog gelauwerd met de Johannes Vermeer Prijs, heeft haar naam gevestigd als boekontwerper, maar ze creëert evengoed postzegels of de huisstijl van het Rijksmuseum. Haar werk is te zien in het MoMa en het Centre Pompidou, en is in alles het tegenovergestelde van Google.

Op de eerste verdieping van het Amsterdamse huis waar Irma Boom woont, staat een geheimzinnige kast. Ze staat ietsje schuin naar voren en in het parket zit een uitgesleten halve maan. Hé, die kast gaat open als een deur. Er zit een ruimte achter. Nog meer boeken ? Geheimen ? Op de begane grond worden boeken ontworpen. Daar werken Irma en twee assistenten. Hier zijn boeken geen nostalgie, ze worden springlevend het heden in geworpen. Deze vrouw staat warempel in het digitale tijdperk het boek te redden. Ze proclameert een renaissance van het boek. “Juist in deze tijd wordt het boek belangrijk”, zegt ze. “Er is zó veel op internet, zo veel lossefloddermateriaal. Dat is juist níét wat een boek is. In een boek bevries je informatie in samengestelde vorm en creëer je een moment van reflectie, waarop je weer verder kunt ontwikkelen. Dat is voor mij de essentie. Als dat het boek is, dan denk ik dat het boek juist nú een meerwaarde heeft.”

Maar de boekhandels gaan failliet, de tweedehandsboekenmarkt is verzadigd. Wat voor waarde heeft die renaissance ?

Irma Boom : Heel veel. Juist door die onzin ! De Hema- of Applediensten die je een boek laten maken van je selfies, dat is nou typisch waar ik niet een boek van zou maken. Dat type beeld zou ik op mijn telefoon houden. Die foto’s functioneren zo het best. Er moeten ook niet méér, maar juist veel minder en betere boeken gemaakt worden.

En digitale boeken ?

Ik denk dat de e-reader fantastisch is en dat hij een enorme waarde heeft voor het literaire boek, of voor het woordenboek en de atlas. Het aantal boekenkasten zal wel kleiner worden. Daar staat straks alleen nog een ander type boek en helaas niet meer die literaire werken die een afspiegeling zijn van de cultuur. Jammer. Want ik ben ontwerper geworden door die fantastische omslagen van Jan Vermeulen (de boeken van Jan Wolkers) ! Toen ik Horrible Tango voor het eerst zag : ik werd gewoon niet goed, zo onder de indruk was ik. Er gaat een cultuur verloren, ook in grafisch opzicht, en denk ook aan papier, het drukken en binden.

EEN GOEIE OPDRACHTGEVER

Visite ! Er komt een delegatie Koreanen, designers van autofabrikant Hyundai, langs. Boom vertelt dat ze het soort ontwerper is dat de tekst ook leest, dat zich bemoeit met samenstelling én inhoud. En dat een goeie opdrachtgever een sine qua non is. Bewonderend buigen de Koreanen zich over haar Ferrariboek, de vrouwen lijken meer geïnteresseerd in het boek over Chanel N°5. Boom vertelt dat ze dat parfum al gebruikt sinds haar tienerjaren. Een geur mag dan onzichtbaar zijn, voor de drager is het heel belangrijk. Zo kwam ze op het idee om Chanel onzichtbaar aanwezig te laten zijn, door geen inkt te gebruiken in een wit boek vol reliëf. Het was nog voor publicatie (2013) al wereldberoemd. “Dankzij een goede opdrachtgever”, zegt ze. “Toen ik op de cover dezelfde zwarte lijnen wilde plaatsen als Chanel om haar verpakkingen heeft – toch inkt dus – zeiden ze : doe het niet Irma, stick to your idea.”

Inmiddels heeft Boom een wereldreputatie – het MoMa verzamelt al haar werk, ze kreeg onder meer de Gutenbergprijs, een soort Nobelprijs voor de boekdrukkunst, en onlangs de Vermeer Prijs die haar plaatst in het rijtje van o.m. Marlene Dumas en Rem Koolhaas. Maar gevraagd naar haar megasuccessen komt ze telkens weer terug op één boek : het SHV-boek, over de Steenkolen Handels-Vereeniging, dat ze maakte met Johan Pijnappel in opdracht van Paul Fentener van Vlissingen. Het is haar ‘oerboek’. Het behandelt de geschiedenis en de aard van het bedrijf, heeft beelden geplaatst als een film, verscheidene leeslinten, loopt terug in de tijd, kent een onwaarschijnlijke hoeveelheid details en druktechnieken. Het is een staaldruk van haar kunnen. Vijf jaar heeft ze er exclusief aan gewerkt. Waarom doe je dat voor een boek dat uiteindelijk is bedoeld voor aandeelhouders en topmanagement ? Omdat de opdrachtgever ideaal bleek. Hij gaf haar alle vrijheid én bood ongekende inspiratie. Wat hij zei, was : “Look for the unusual.”

BOEKENBOUWER

Irma Boom ontwerpt geen boeken op een computer. Ze werkt met modellen die ze eerst zelf maakt. Ze knipt, plakt, snijdt, weegt, kijkt en voelt. Zo bepaalt ze de verhoudingen. Pas later worden er machinaal gemaakte modellen besteld. “Ik denk dat het maken van boeken verwant is aan architectuur. Het heeft dat driedimensionale van bouwen, het heeft te maken met gewicht, formaat, schaal, met de verhouding van mens tot boek.”

Irma werkt snel – “dat moment van denken en doen, dat moet dírect gebeuren. Als dat te traag gaat, kan ik echt wild worden !” – en ontzettend gefocust. “Ik kan ’s morgens om vier uur opstaan en helemaal niet merken dat het opeens halftien is.” Ze bemoeit zich met alles, kan alleen werken met de opdrachtgever en niet met tussenpersonen. Ze wil vertrouwen. Daarin is ze misschien wel een beetje verwend door Fentener van Vlissingen. “Hij wilde filosoferen over wat dat look for the unusual betekende.Voor zijn bedrijf én voor óns. Of het nou een film of een boek werd, dat was geen thema. Hij was met ons in gesprek, maakte tijd.”

DON QUICHOT

Irma’s metgezel, geliefde, criticus en klankbord, Julius Vermeulen, is adviseur visuele communicatie bij PostNL en koestert romantische gevoelens voor de postzegel (“zo’n klein drukwerkje dat de hele wereld over reist”). Maar waar Boom peinst en zwoegt, rent Julius, maakt hij kwinkslagen en drijft hij op intuïtie. Telkens als Irma hem ergens in huis hoort of ziet, klaart haar gezicht op. Hij is de zoon van Jan Vermeulen, de man van de legendarische boekomslagen van die boeken van Jan Wolkers. Sterker nog, de letters die zij als meisje opmerkte, heeft hij als jongetje voor zijn vader ingekleurd ! Zijn moeder is Wolkers’ zus Janna. Irma en Julius leerden elkaar kennen toen ze beiden werkten bij de Staatsdrukkerij. “Irma was anders”, zegt hij. “Bij haar voelde je de noodzaak om dingen te onderzoeken die voor anderen vanzelfsprekend waren. ‘Kan niet’ bestaat niet bij haar. Er moet altijd meer zijn en beter. Voor Irma is vrijheid het grootste goed. Die heeft ze gevonden in haar eigen studio.”

Om de beste te worden, moet je veel kritiek doorstaan. De postzegelboekjes die u bij de SDU maakte, bijvoorbeeld, noemde men een briljante mislukking.

Irma Boom : Ik was echt heel verlegen. Ik zat eindeloos te werken achter mijn haar, ik dacht helemaal niet aan een publiek. En nog steeds niet. Toen die boekjes uitkwamen, realiseerde ik me wat het betekent als je een uitspraak doet. Ik dacht : ik kan nooit meer over straat. Zo veel kritiek ! Vreselijk. Later een affiche voor het Holland Festival, alleen maar : slecht, slecht, slecht. Ik begrijp niet waarom ik ben doorgegaan met ontwerpen.

Maar er was ook lof, en er kwamen opdrachtgevers die wisten waar ze voor kwamen : niet voor middelmaat.

Weet je, ik heb een superslechte eigenschap : ik ben heel egoïstisch in mijn werk. Verder niet, maar werk : ik doe wat ik belangrijk vind. Ik kan ook niet tegen autoriteit. Ik vind het best als iemand zegt : het is niet goed, en met een argument komt. Maar het moet niet zomaar een smaak zijn. Smaak vind ik helemaal geen onderwerp. Het gaat om argumenten.

Hoe reageerde Paul Fentener van Vlissingen op het SHV-boek ?

Ik vond het boek zelf eerst een ontzettende tegenvaller. Maar dat is altijd zo als er een boek gedrukt is, het moet ‘besterven’. We gingen naar Fenteners huis. Hij nam het boek niet direct aan. Hij zei : ‘Laten we eerst vieren dat het er is. ‘ Uiteindelijk sloeg hij het boek open, net op een afbeelding van zijn moeder. Hij is er twee uur in bezig geweest. En hij heeft niks gezegd. Hij heeft het boek dichtgeslagen en we zijn gaan eten. We zagen dat het hem enorm aangreep.

Maar hij zei niks ! ?

Dat vond ik zo subliem. Stel je voor dat hij had gezegd : goed werk, jongens. Dat had ik een klap in mijn gezicht gevonden. Of complimenten. Dat was verschrikkelijk geweest. Dit was het mooiste compliment dat hij ons had kunnen geven.

NIEUWE PADEN

Van het een kwam het ander. Haar kleurenboek vol strepen en kleurdiagrammen leidde ertoe dat Boom een kleurenpalet, een kleuren-DNA, mocht maken voor het Rijksmuseum en er de huisstijl voor ontwierp. En dan zijn er de boeken met Rem Koolhaas, die een goede vriend werd. Hij de gebouwen-, zij de boekenbouwer. Als om de gelijkaardigheid te bevestigen, ontwierp Koolhaas het logo op haar visitekaartje. Koolhaas komt ook graag even langs. Hij zegt : “Er is een soort wederzijds recht om ons met elkaar te bemoeien. Maar er is ook een gigantisch verschil : ik werk met honderden mensen, zij doet álles alleen, ze werkt verbluffend systematisch. Ze is ook een echte intellectueel, maar dat zal ze niet laten merken.”

In 2003 nam de UvA Bibliotheek Bijzondere Collecties haar levend archief op. Conservator Mathieu Lommen bestudeerde haar oeuvre en constateerde dat Boom nooit helemaal van de grafische productietechnieken weggaat. Volgens hem heeft ze zich de traditie eigen gemaakt, om ze daarna te breken, te vervormen, de dogma’s aan diggelen te slaan zonder haar ooit echt te verlaten. En ze blijft er nieuwe paden mee vinden. Een catalogus van het werk van schilder Steven Aalders krijgt bijvoorbeeld de exacte afmetingen en vorm van een van de schilderijen. “In het digitale tijdperk toont zij dat het boek een tactiel object is met een eigen intimiteit.”

Irma Boom brengt de menselijke maat in de machinerie. Natuurlijk benut ze de mogelijkheden van de computer. Maar niet gedienstig. Zij is baas. Ze bewijst dat de mens gewaagd is aan de computer en misschien wel méér complexe mogelijkheden bezit. De term ontwerper voldoet niet voor iemand die zo’n constructies bedenkt. Zij is boek-architect.

DOOR SANDER PLEIJ/IFA & PORTRET PHILIP SAYER

Omdat een geur onzichtbaar is, maakte Irma voor Chanel N°5 een wit boek, zonder inkt maar vol reliëf

Boom ontwerpt geen boeken op een computer. Ze knipt, plakt, snijdt, weegt, kijkt en voelt