Mensen het licht in de ogen schenken, het is de missie van de Belgische arts Piet Noë (35), die in Rwanda jaarlijks zo’n drieduizend oogoperaties uitvoert. Met mobiele klinieken verschaft de ngo Licht voor de Wereld ook de armsten toegang tot de oogheelkunde.

Een mens voor het eerst of opnieuw doen zien, het heeft iets van een wonder. Voor Piet Noë, afkomstig uit Oudenaarde, was het een van de redenen om oogheelkunde te gaan studeren. “Wat mij aantrok was de combinatie van het contact met de patiënten – zowel volwassenen als kinderen – en de grote impact van de chirurgie. Zeker in de derde wereld, waar veel te weinig oogartsen zijn. Patiënten komen er veel later bij de oogarts terecht. In Europa wordt in een veel vroeger stadium geopereerd. Mensen die in België blind zijn, zijn mensen die niet geopereerd kunnen worden. In Afrika kunnen de meeste blinden dankzij een operatie opnieuw zien. Dat ik naar de derde wereld wilde gaan, zat er al heel vroeg in. Een oom van mijn vader was witte pater in Bukavu, Congo, een groottante witte zuster in Uganda.” Of hij zichzelf als een idealist beschouwt ? Hij schokschoudert : “Ach, zoals zoveel mensen die hun idealen nastreven zeker. Ik werk graag in Afrika, er is veel nood. Een project zoals dat van Licht voor de Wereld in Kabgayi, je ziet dat groeien, dat geeft voldoening.”

Zijn de oogproblemen in Rwanda anders dan in Europa ?

Piet Noë : In Europa is cataract vooral een ouderdomskwaal, in Rwanda komt de kwaal ook bij kinderen voor. In die gevallen is ze vooral te wijten aan een eenzijdige voeding of aan verwikkelingen tijdens de zwangerschap. Zo kan rode hond tijdens de zwangerschap aangeboren cataract veroorzaken. Een eenvoudige operatie kan een oplossing bieden, maar het probleem is de patiënten bij een oogarts te krijgen. Omdat 99 procent van onze patiënten arm is, is het belangrijk om naar de mensen toe te gaan en voor transport te zorgen. Sinds een paar jaar werken we met mobiele klinieken. De mensen worden uitgenodigd via de radio, lokale besturen of kerken, de onderzoeken zijn gratis. Sommigen hebben alleen oogdruppels of een bril nodig. Wie geopereerd moet worden, krijgt een afspraak en wordt een week later opgehaald. Is de afstand te groot, dan gaan we ter plaatse opereren. Moeten er op een bepaalde locatie bijvoorbeeld honderd mensen geopereerd worden, dan kom ik met een team naar een ziekenhuis in de buurt. Ik hou ook consult in de blindenschool van Kibeho. Vaak weten ouders niet dat een zichtreddende operatie mogelijk is.

Hoe zit het met de apparatuur ?

Vergeleken met dat van een Europese afdeling oogheelkunde is ze heel primitief, toch heeft Kabgayi de best uitgeruste oogafdeling in Rwanda. Er zijn altijd problemen met de elektriciteit, stroomschommelingen enzovoorts, en het materieel verslijt ook veel sneller. In heel Rwanda zijn er maar tien oogartsen, wat maakt dat het voor de onderhoudsfirma’s van die toestellen niet rendeert om lokale filialen op te richten. Er is dan ook een grote turn-over van toestellen, herstellingen kunnen alleen in Europa uitgevoerd worden.

Kunt u een beroep doen op een goed opgeleid team ?

In Kabgayi werken we met 46 personeelsleden : 26 verpleegkundigen, van wie 4 gespecialiseerd in oogheelkunde. Zij kunnen medicatie en brillen voorschrijven en zij selecteren de patiënten die door mij onderzocht moeten worden. Ik zie maar tien procent van de mensen, ik hou mij vooral met de operaties bezig.

Over welke ingrepen hebben we het dan ?

De helft zijn cataractoperaties. Een standaardoperatie, maar in Afrika passen we een andere techniek toe dan in Europa : SICS, small incision cataract surgery. De operatie verloopt sneller en is ook goedkoper dan de Europese. Daardoor kunnen we tot dertig patiënten per dag opereren. De techniek van het Westen is alleen voor patiënten die vijftig euro kunnen betalen : ze duurt langer, je hebt een duurder toestel nodig en plooibare inplantlenzen. Dat geld wordt dan gebruikt voor de werkingskosten van het ziekenhuis. Het is de bedoeling om in Kabgayi privékamers te bouwen om ook een meer welgesteld publiek aan te trekken. De rijkeren betalen mee voor de armen ; op die manier zijn we minder afhankelijk van giften van buitenaf.

Geeft de SICS-techniek een evengoed resultaat ?

Bij de westerse techniek is de wonde iets kleiner en verloopt de genezing sneller, maar na een maand is het resultaat hetzelfde. SICS is de ideale techniek voor Afrika en Azië ; mocht hij vroeger uitgevonden zijn, zou de duurdere nooit ingang gevonden hebben in het Westen, oordelen sommige oogartsen.

Na een operatie opnieuw zien, dat moet nogal wat zijn.

Een dag na de operatie gaat het verband eraf en treedt de patiënt uit de duisternis, hij kan zijn familie zien, de kleinkinderen die hij voordien alleen maar gehoord had. Dat is spectaculair, ja, dat willen de journalisten die op bezoek komen allemaal filmen. Zelf kan ik daar helaas niet lang bij stilstaan, ik moet doorwerken. Nu is het ook zo dat Rwandezen niet gemakkelijk hun emoties uiten, alleen als je ze wat beter kent, zullen ze tonen hoe blij ze zijn. Ze kunnen ook veel beter miserie verdragen dan wij. De meeste operaties gebeuren onder plaatselijke verdoving, via een spuit achter het oog. Zelfs bij kinderen vanaf tien jaar lukt dat, dat zou in Europa niet kunnen. De patiënten moeten wel tien minuten kunnen stil liggen voor een operatie. Het gebeurt wel eens dat we de operatie moeten onderbreken omdat ze naar het toilet moeten. In het geval van blind geboren kinderen is het resultaat overigens niet onmiddellijk duidelijk. Er is een revalidatieperiode waarin de ogen geactiveerd moeten worden, onder andere door het dragen van de juiste bril. Die kinderen moeten goed opgevolgd worden en het is niet altijd simpel de ouders ervan te overtuigen regelmatig op controle te komen. Daar steken we veel energie in.

In Afrika is het trouwens veel moeilijker om blind of slechtziend te zijn dan bij ons, blinden leven er veel minder lang dan bij ons. Er zijn geen voorzieningen, de patiënten zijn volledig afhankelijk van de goodwill van hun familie. In geval van een operatie moet er iemand mee naar het ziekenhuis komen om voor de patiënt te koken, hem te wassen, de medicatie toe te dienen. In periodes dat iedereen nodig is voor het werk op het veld raken er bijvoorbeeld veel minder patiënten in het ziekenhuis.

Kunt u iedereen helpen ?

In Europa worden mensen al geopereerd als ze nog zeventig, soms zelfs tachtig procent zien. In Rwanda opereren we ze pas als ze nog maar tien procent zien. Omdat we met een enorme achterstand zitten, mensen die al lang geopereerd hadden moeten zijn. In Uganda, Kenia, Tanzania en Zuid-Afrika worden er wel oogartsen opgeleid, maar er blijft een schrijnend gebrek aan specialisten die opereren.

Mensen moeten teleurstellen omdat er niets aan te doen is, dat moet vreselijk zijn.

Cataract is gemakkelijk te behandelen, maar terminale glaucoom, daar is niets aan te doen. Je kunt ook twee ziektes tegelijk hebben, cataract én glaucoom. We proberen dat vóór de operatie te detecteren, maar soms blijkt pas achteraf dat het netvlies of de oogzenuw fataal aangetast is en dan heeft de operatie geen zin gehad. Het spreekt vanzelf dat die mensen zeer ontgoocheld zijn. In Europa kunnen mensen met tumoren geholpen worden, maar in Rwanda hebben we geen chemo- of radiotherapie. Kinderen met retinablastoom bijvoorbeeld, daarvan sterft in Afrika bijna 100 procent, terwijl in Europa 95 procent gered wordt. Voor de behandeling is er behalve een oogarts ook een pediater nodig, een oncoloog, een radiotherapeut. Als ik zo’n kind in een vroeg stadium zie, kan ik het oog verwijderen, maar meestal komt het te laat bij mij terecht en dan is er niets meer aan te doen. Anderzijds zijn er in Afrika veel mensen die bijvoorbeeld een refractieafwijking van -9 dioptrie hebben en zo goed als blind zijn omdat ze geen bril hebben. Daar bestaat dus een eenvoudige oplossing voor. En de helft van de blinden kan na een operatie opnieuw zien, dat zijn de hoopgevende gevallen.

Ook economisch heeft uw werk veel impact.

In Rwanda wordt een hele generatie geteisterd door het hiv. Daarnaast heeft de genocide veel slachtoffers geëist en zitten er in de nasleep daarvan veel mannen in de gevangenis. In de praktijk zijn het vaak de grootouders die voor de kinderen zorgen. Als die blind zijn, is dat ook dramatisch voor de rest van de familie.

U werkt ontzettend hard. Hoe houdt u dat vol ?

Er zijn zeker artsen die meer opereren dan ik. Maar het is zwaar, dat kan ik niet ontkennen. Ik werk van zeven uur ’s morgens tot minstens zeven uur ’s avonds, ook al omdat ik ook verantwoordelijk ben voor het administratief werk. Vier dagen per week opereer ik. We hebben een systeem met twee bedden. Terwijl ik één patiënt opereer, wordt de volgende al voorbereid, ik hoef alleen andere handschoenen aan te trekken. Bandwerk ja, uit pure noodzaak. Als je weet dat er dertig patiënten wachten, dan moet het snel gaan. Alle operaties gebeuren achter een microscoop. Je wordt dat gewoon, maar de laatste tijd heb ik wel veel last van mijn nek en rug.

Een sociaal leven ? ( lacht) Daar is eigenlijk geen tijd voor, ik leef ook tamelijk geïsoleerd. En als ik in België ben, gaat ook meer dan de helft van mijn tijd naar werk voor het project in Kabgayi. Tot eind 2012 blijf ik in Rwanda, dan loopt mijn contract af. Geen idee wat ik dan ga doen, maar ik denk dat het niet slecht is om af en toe terug te komen om voeling te houden met het thuisland en niet helemaal te verafrikaniseren. Nee, er is geen hiërarchie in het lijden, ook in België is er belangrijk werk te doen. Bovendien staat de oogheelkunde hier op een veel hoger niveau ; mocht ik voortdurend in Afrika blijven, zou mijn kennis stagneren.

Is het altruïsme dat u drijft ?

Dat niet alleen. Het medische en chirurgische aspect van mijn werk geven mij veel voldoening. Maar er is ook veel frustratie over alles wat niet kan, er is zoveel onwetendheid. Zonder mijn geloof zou de balans wel eens in de andere richting kunnen doorslaan. Nee, het ultieme doel moet iets groters zijn en voor mij is dat God. Dat heb ik van huize uit meegekregen, maar natuurlijk komt er een moment dat je daar zelf bewust over nadenkt en je eigen keuze maakt. Ik zie geen tegenstelling tussen wetenschap en geloof, integendeel, voor mij leidt de rede tot God. Nu is Rwanda ook een zeer gelovige samenleving, al kun je je afvragen in hoeverre de christelijke moraal in het dagelijkse leven is doorgedrongen. Als je niet goed op je portemonnee let, is die gegarandeerd weg. Maar veel mensen die ik geopereerd heb, beloven voor mij te zullen bidden. Dat weet ik te appreciëren. ( glimlacht)

DOOR LINDA ASSELBERGS

“Een dag na de operatie gaat het verband eraf en kan de patiënt zijn familie zien. Dat is spectaculair, ja, zelf kan ik daar helaas niet lang bij stilstaan, ik moet doorwerken.”