De bewoners van de Kanaaleilandjes eren hun eigen gebruiken, met een koppigheid en trots die wij ons enkel nog herinneren uit de verhalen van onze grootouders. Op de thee in Jersey en klein zusje Sark.

De Normandische Golf van Saint-Malo herbergt een fraai tafereel in zijn schoot. Bij helder weer lijken de Britse eilanden Jersey, Guernsey, Sark, Alderney en Herm op een familiaal uitje van rotsen. Moeder Jersey drijft in het water met haar kleine kinderen in haar kielzog, en die hebben op hun beurt nog heel wat speelgoed rond hen zwemmen. De eilanden liggen op maar twee uur vliegen van Deurne, het door de Golfstroom opgewarmde water streelt hen teder en ook de zon wint er vaak haar gevecht met de wind. Dus als je agenda nog wat vakantiedagen verdragen kan, mag de keuze snel gemaakt zijn.

Nog geen kilometer hebben we afgelegd op de kronkelende wegen van Jersey of daar openbaart zich een prachtig landschap van rotsen, glooiend groen, zee en lucht. De raampjes mogen naar beneden, de wind naar binnen, het gelach van meeuwen krast in onze oren. Aan de rand van de weg staat een grote bak die smakeloos het perfecte zeezicht verstoort. Jammer, denken we, tot we van naderbij Potatoes, 50 pence kunnen lezen. Iemand heeft hier een wel zeer sobere aardappelwinkel. Later bij een kop thee horen we het hele verhaal. Dit is één van de vele honesty boxes die over het land verspreid staan. Er liggen eieren in, aardappelen, versgeplukte appels of wat kruiden uit het tuintje, en in het grootste vertrouwen mogen voorbijgangers zich bedienen en het gepaste bedrag achterlaten. “Is iedereen dan wel eerlijk ?” is geen vraag van hier.

Dit wordt dan toch geen reisje van louter glooiingen, wind en zee. Er is iets vreemds met deze eilandbewoners aan de hand. Ze lijken zo consequent. In de reisgids vinden we alvast een eerste verklaring. In de tiende eeuw gaf Frankrijk Normandië, en later ook de Kanaaleilanden, als zoethoudertje aan de noormannen. Ook toen al moet er een rustgevende kracht van zijn uitgegaan, want wat niemand voor mogelijk hield, gebeurde. De noormannen werden christenen en wijdden zich aan het naleven van de wet. Toen een eeuw later Willem De Veroveraar, alias The Duke, Engeland bezette, had hij met Normandië, een deel van Bretagne en Engeland een nogal moeilijk bestuurbaar rijk. Nog een eeuw later werd Normandië opnieuw grondgebied van Frankrijk, en kregen de eilanden de keuze tussen de Franse en de Engelse kroon. Omdat deze laatste hen zwoer dat ze hun eigen wetten en gebruiken zouden mogen behouden, toastten de eilandbewoners op The Queen, our Duke ! Drink vandaag een pint in een pub op de Kanaaleilanden, en nog steeds hoor je deze heilsdronk.

Die eigenheid bleef constitutioneel vastgelegd. De Kanaaleilanden zijn daarmee geen deel van het Verenigd Koninkrijk, maar wel van het Britse Gemenebest. Ze hebben een eigen regering, wetten, rechtbanken en belastingen, en ook eigen postzegels, munten, bankbiljetten en voor elk eiland een andere versie van een oud Normandisch dialect. In twee baljuwschappen, Jersey en Guernsey met de kleinere eilanden, staat een baljuw aan het hoofd van parlement en rechtspraak. De baljuwschappen zijn onderverdeeld in parochies. Die hebben allemaal een groot parochiehuis waarin veel van het gemeenschapsleven en de administratie plaatsvindt.

Kerk en staat zijn hier sterk verbonden, wat betekent dat je als parochiegenoten ook de zorg om het bestuur en de rechtspraak met elkaar deelt, en dat wetten en religieuze waarden amper te onderscheiden zijn. Zo is er de clameur d’Haro, de fameuze roep om gerechtigheid die nog door de noorman Rollo werd ingevoerd. Als eilandbewoners bij een conflict rond eigendomsrecht voor twee getuigen het onzevader in het Frans opzeggen, of de kreet ” Haro, Haro, Haro ! A l’aide mon prince. On me fait tort !” roepen, dan komt zijn eigendom tijdelijk onder bescherming van de vorst te staan. De clameur zonder reden brullen, is dan weer goed voor een straf. Haro is waarschijnlijk een samentrekking van Ha, Rollo.

Verder zijn er hier politieagenten die zonder betaling in de parochie rondlopen en ongehoorde dingen als foutief geparkeerde wagens of zwerfvuil rapporteren. Maar het vreemdste verhaal is toch dat van de branchage, de controle van de hoogte van de takken. Eenmaal per jaar rukken op Jersey controleurs uit met een gemarkeerde stok. Niemand weet waar en wanneer, maar zeker is dàt ze komen. Daarom snoeit elke boombezitter regelmatig zijn over de weg hangende takken. Als de stokdrager een tak vindt die onder de markering hangt, dan hangt ook de eigenaar. Aan een boete, welteverstaan. Het kan niet anders dan dat, naast de verwevenheid van kerk en staat, ook het gemeenschapsleven mee verantwoordelijk is voor die koppige consequentheid en gehoorzaamheid. Turend over het spel van zee, wind en water doet het ons nieuwsgierig uitkijken naar Sark, het kleine zusje ten noorden van Jersey. Dus nemen we de boot en laten ons voor de tweede maal onderdompelen in een smalle, afgelijnde cultuur, die zoveel typische verhalen heeft dat ze zelfs het prachtige natuurschoon van rotsige baaien wat in de vergeethoek duwt.

Aankomen op Sark is een avontuur op zich. Je zit op een ferry met naast toeristen ook de Sercquiaise, de bewoners van Sark. Ze hebben zakken en tassen bij zich in allerlei maten, alsof ze een oorlog verwachten. In het piepkleine haventje zie je tractors en koetsen, maar geen auto’s. Die zijn er verboden. Sark is niet alleen adembenemend mooi, maar met vijf vierkante kilometer ook piepklein. Wat de Sercquiaise hun Avenue noemen, is eigenlijk een straatje uit pakweg een dorpszicht in Bokrijk. En de wegen die vanuit deze hoofdstraat naar de baaien voeren, zijn niet meer dan met keien verharde zandweggetjes. Met de fiets zijn die heerlijk berijdbaar, al moet je in eender welke richting na enkele kilometers toch weer de fiets in de haag leggen en te voet rotsen en varens trotseren. Die fietsen liggen trouwens zowat overal langs de weg, meestal zonder slot. Zoals ook de vraag naar de sleutel van je kamer in je guesthouse met verbaasde blik onthaald wordt.

Ook in andere details voel je hier de eilandsfeer. Een warme bakker ? Die is er niet meer sinds de oven van de enige bakker annex warenhuisje stukging. De eigenaar spaart nog voor de herstelling. Zowat alle winkelwaren zijn vanwege de noodzakelijke bootreis nogal duur. Het verwondert dan ook niet dat je vele kleine moestuinen ziet, en dat vanuit de keukens vaak inmaakgeuren opstijgen. Wat je dan weer niet uit de ramen tegemoetkomt, is muziek. Het is hier verboden de straten met radiogeluiden te vullen. Tuinliefhebbers zie je netjes met een walkman de rozen staan snoeien.

Sark begrijpen kan niet zonder een bezoek aan de twee hoofdrolspelers : de kerk en de Seigneurie. De Seigneur is de spilfiguur in de feodale structuur. Toen Elizabeth I in de zeventiende eeuw besliste Sark te koloniseren, vond zij Seigneur Helier de Carteret van Jersey bereid om te verhuizen. Hij kreeg het eiland te leen en zocht nog 39 andere avonturiers. In ruil voor een tenement, een stuk gepacht land, moesten zij hem een deel van hun opbrengsten geven en ervoor zorgen dat hun stuk van de kust bewaakt zou worden. Dit systeem werkt nog steeds. De veertig tenements staan nog altijd een bedrag aan de Seigneur af en ook zetelen ze automatisch in de Chief Pleas, het parlement.

De Seigneurie, het huis van Seigneur Michael Beaumont, heeft delen uit de zeventiende eeuw, een uitkijktoren van waaruit vroeger boodschappen naar Guernsey werden ge-seind, een kapel, een idyllische tuin en de enige duiventil die op Sark toegelaten is. We bellen aan, want de kennismaking met een anachronisme als een feodale landheer lijkt ons wel wat. Michael Beaumont (74) reageert lacherig op onze vraag naar de oorsprong van de gehoorzaamheid en de koppigheid van zijn eilandbewoners. Ja, dat meten van die bomen, zoals in Jersey, doen zij ook, maar dan op vooraf bekendgemaakte tijdstippen. “Dus zijn we misschien toch niet zo gek.” Niettemin realiseren we ons bij zijn verdere verhalen in welke vreemde samenleving we te gast zijn.

Dat hier geen auto’s rijden, vindt Beaumont vanzelfsprekend. “Het staat gewoon in de wet. Kijk naar onze wegen, we moeten ons geen zorgen maken om een verhard wegdek, om voetpaden, verkeersborden, wegverlichting, verkeerslichten of auto-ongevallen. Het enige wat hier kan gebeuren, is dat er eens iemand van zijn fiets valt. Voor mij persoonlijk is het belangrijk dat het hier vredig en stil blijft, en dat ik de zekerheid heb dat kinderen veilig kunnen spelen.” Discussie hierover bestaat er niet. De Chief Pleas is het erover eens dat elektrische rolwagens wel moeten kunnen, maar een auto voor een filmploeg bijvoorbeeld niet. Tenzij ze die door een paard laten trekken.

Echtscheidingen beroeren dan weer wel de gemoederen. Hoewel je die nog steeds niet kunt aanvragen, is de meerderheid voor een wetswijziging. “Eén van de volgende maanden zal die zeker officieel worden”, glundert Beaumont. “We willen geen wet in stand houden die niet in overeenstemming is met de mensenrechten.” Daarom zijn ook de erfenisrechten in beweging. Tot twee jaar geleden kon enkel de oudste zoon van het tenement het land erven. Vandaag blijven de veertig landdelen na erfenis nog steeds onverdeelbaar, maar mogen ze evengoed aan een dochter toekomen. Met de toestemming van de Seigneur kan wel een stuk van elk landgoed verkocht worden. Maar de koper moet minstens vijftien jaar op het eiland gewoond hebben en hij betaalt enkel voor een beperkte woontijd. Eigenlijk koopt hij dus niet meer dan een huurcontract. Als hij sterft, is dus geen erfenis mogelijk, omdat het perceel altijd eigendom van het tenement blijft.

Het is deze erfeniswet waaraan de Barclay Brothers zo graag een mouw wilden passen. Deze Britse tweeling is bekend als sober gestart schilder- en decoratieduo dat in geen tijd multimiljonair werd en prestigieuze hotels als het London Ritz opkocht. Ook het geïsoleerde Sark-eiland Brecqhou leek hen wel wat. Ze kochten het, bouwden er voor veertig miljoen pond een sprookjeskasteel met torens en kantelen en besloten nadien dat hun vier kinderen dit zouden moeten kunnen erven. Eerder hadden de Sark-bewoners ook al de Barclay-helikopter moeten slikken, al mag die enkel voor een noodgeval hun eiland overvliegen. Toen de Barclays bovendien de feodale belasting van de Seigneur terugeisten, hield de Chief Pleas koppig stand. Brecqhou is een deel van Sark, en daar valt niet aan de wetten te tornen.

Tenzij de Chief Pleas anders beslist natuurlijk. Zo beseft men deze dagen dat het automatische zetelen van de tenements naast twaalf andere verkozenen misschien toch niet zo democratisch is. Volgens Beaumont een hot item. “Dat we dit zullen veranderen, is zo goed als zeker. Maar op het hele eiland gonst het over de manier waarop we dat moeten doen, en wie het dan zal zijn. We hebben geen partijen en geen speeches. Wie voor verkiezing in aanmerking wil komen, moet het dus van zijn dagelijkse levensstijl hebben.”

En er staat nog een belangrijke wetswijziging op het programma. Sark heeft geen inkomensbelasting maar wel een aantal kleinere belastingen waarmee ze wegen en welzijnskas onderhouden. Omdat het leven almaar duurder wordt en het toerisme wat is gedaald, denkt Beaumont dat ze iets zullen moeten verzinnen om de kas wat te spijzen. “Nu is het zo dat per bewoner de rijkdom wordt geraden en dat we zijn bijdrage daarop afstemmen. Misschien moeten we ons toch maar aan degelijk papierwerk en een duidelijk omlijnd systeem wagen.”

De beminnelijkheid waarmee de Seigneur dit alles zegt, heeft iets van een knipoog naar de ‘andere’ wereld. Alsof hij vindt dat het er daar toch allemaal zeer complex en bureaucratisch aan toegaat. Michael Beaumont is gelukkig in zijn maatschappijtje, zoveel is zeker. En zijn vrouw, die hij zeer toepasselijk met Di aanroept, evenzeer. Zij viel zopas bij het tuinieren uit de boom en verbergt onder haar armverband twaalf hechtingen. Ook dit is how it is als je van je tuin houdt, lacht ze.

Ons tweede bezoek begint met een kerkdienst. Tussen de hymnen door ontdekken we dat één van de banken voor eventuele gevangenen gereserveerd is, en dat de geborduurde kussens vooraan allemaal hun eigen patroon hebben. Tijdens de communie passeren de hosties en de kelk met wijn aan de devoot knielende gelovigen. Aan het altaar gaat Graham Leworthy voor. Zelf een Londenaar, kwam hij via zijn vrouw op Guernsey en later op Sark terecht. De drukte van Londen heeft hij na 29 jaar volledig achter zich gelaten. “Hier is geen stress en geen lawaai, ik zie dagelijks de zee en de zuivere natuur. Voor geen geld wil ik terug, ook al moet ik drie kwartier op een boot zitten om naar de bibliotheek te gaan.”

De vraag die we voor father Graham bewaard hebben, gaat over de invloed van het geloof op de bewoners. Trots bevestigt hij dat meer dan 100 van de 560 inwoners lid zijn van de Saint Peters’ Church, en via deze kerk dus ook van de Church of England. Dat zijn diegenen die een stem hebben, maar daarnaast is er nog eens tien procent dat geen lid is, maar wel elke week in de kerkdienst zit. “Zeggen dat dit de grond is voor de veilige en gehoorzame sfeer op dit eiland, gaat me te ver. De kerk functioneert als één van de pilaren van een kleine gemeenschap. Iedereen kent iedereen. Je steelt niet van mensen die je kent. En je kunt met crimineel gedrag of gestolen goederen nergens terecht. Niet naar het café of de school, niet op de post en ook niet in de kerk. Al deze structuren zijn van fundamenteel belang voor de sociale controle maar ook voor de solidariteit van een minigemeenschap. Ze houden ons samen.”

Toen het kerkgebouw acht jaar geleden een nieuw dak nodig had, was het geld in drie maanden tijd bijeengehaald. Iedereen die trouwt, kinderen krijgt of sterft, passeert langs de kerk. Niemand hoeft hier alleen ziek te zijn, verdriet te hebben of te sterven. En het allerbelangrijkste is voor Leworthy de gelijkheid. “Als het slecht weer is, dan hebben ook de rijken enkel hun fiets. En als de boot niet uitvaart, dan zitten we allemaal vast.” n

Gretel Van den Broek

In het piepkleine haventje van Sark zie je tractors en koetsen, maar geen auto’s. Die zijn er verboden. Michael Beaumont : “Het enige wat er hier kan gebeuren, is dat er eens iemand van zijn fiets valt.”