Afscheid nemen van een dierbare via een videogesprek of zelfs helemaal niet: tot vorig jaar was het ondenkbaar. Wij vroegen experten en ervaringsdeskundigen wat dat doet met het rouwproces. ‘In het dagelijkse leven neem ik, beetje bij beetje, nog altijd afscheid van hem.’
‘Rouw is de keerzijde van iemand graag zien’, zegt rouwtherapeute Mieke Deltomme van de vzw Rouw en Verlies Vlaanderen. ‘Hoe liever je iemand ziet, hoe pijnlijker het gemis wanneer die er niet meer is.’
Een overlijden verwerken is voor elk van ons dan ook een harde klus. Volgens experten is het echter eens zo moeilijk om eraan te beginnen wanneer je geen afscheid kunt nemen. Elk rouwproces start immers met het onder ogen zien van de werkelijkheid van het verlies. ‘Die kans is de mensen nu ontnomen’, vertelt klinisch psycholoog en rouwexpert Manu Keirse. ‘Vergelijk het met een vermist persoon: je weet dat hij of zij hoogstwaarschijnlijk overleden is, maar tegelijk heb je daar geen enkel tastbaar bewijs van.’ De hersenen weten wel dat je geliefde er niet meer is, maar je voelt het niet, en in je hart kun je het niet geloven. ‘Het overleden lichaam zien of diens koude hand aanraken, is belangrijk’, stelt rouwtherapeute en psychologe An Hooghe. ‘Dan pas kan je het vatten.’
De rol van de zintuigen
Van dergelijke momenten is momenteel zelden sprake. De procedure omtrent het overlijden van patiënten met Covid-19 die in samenwerking met de Hoge Gezondheidsraad werd opgesteld benadrukt dat ziekenhuizen en zorginstellingen maximaal moeten proberen om eerstegraadsverwanten afscheid te laten nemen van hun dierbaren, maar ook dat de overledenen kort na hun dood nog besmettelijk zijn. Zo de nabestaanden het lichaam al te zien krijgen voor het in de lijkzak of kist verdwijnt, wordt hen sterk aanbevolen om het niet aan te raken. Persoonlijke bezittingen en kledij van de overledene worden hen in een waterdicht afgesloten zak bezorgd, met de duidelijke instructie die niet te openen gedurende 72 uur.
Net omdat mensen geen of onvoldoende afscheid konden nemen, dringt het verlies niet meteen door, waardoor ze veel langer in hun rouwproces blijven hangen
De rouwexperts bevestigen dat ziekenhuizen en woonzorgcentra vaak al het mogelijke doen om de nabestaanden op de een of andere manier toch een moment van afscheid te gunnen. Zo krijgen familieleden soms de kans om nog een laatste contact met hun dierbare te hebben via een telefoon- of videogesprek. ‘Dat is mooi, maar niet altijd genoeg’, zegt psychiater en rouwexpert Uus Knops. ‘Dat is als een vriendin die op vakantie is en je vanop het strand over de warmte van de zon en de geur van de zee vertelt. Jij kan je daar wel iets bij voorstellen, maar dat kun je niet vergelijken met het gevoel dat je zou hebben als je zelf op dat strand zou staan. Daarom spelen de zintuigen ook zo’n belangrijke rol – jezelf overtuigen van een idee is moeilijk.’
Bijkomend probleem bij een laatste contact op afstand is dat de nabestaanden bij wel nog iets kunnen vertellen, maar dat het vaak onduidelijk is in welke mate dat aankomt bij de zieke. ‘De betrokkene kan de aanwezigheid van zijn geliefden voelen’, zegt Manu Keirse. ‘Maar iets zeggen kan hij tegen die tijd niet meer. Komt daarbij dat net dat moment de lichaamstaal en de gelaatsuitdrukking uitermate belangrijk is.’
‘Had ik maar’
In dergelijke omstandigheden starten mensen hun rouwproces met een achterstand, meent Deltomme. ‘Net omdat mensen geen of onvoldoende afscheid konden nemen, dringt het verlies niet meteen door, waardoor ze veel langer in hun rouwproces blijven hangen.’ Daarnaast zadelt de bruuske manier waarop patiënten met Covid-19 uit hun leven verdwijnen met talloze vragen op. ‘Meer dan anders kampen ze achteraf met frustraties en schuldgevoelens’, aldus An Hooghe. Daarbij speelt niet alleen het niet weten – ‘hoe is opa precies gestorven?’, ‘wat waren zijn laatste woorden?’ – maar ook het gevoel niet juist gehandeld te hebben. ‘Had ik mijn man maar uit het rusthuis gehaald’, ‘ik had toch aan aan het sterfbed moeten staan’: zulke bedenkingen maken het eens zo moeilijk om het verlies te verwerken.
Een andere hindernis volgens Hooghe is dat de pandemie en de bijbehorende beperkingen de rouwenden sowieso vereenzaamt. ‘Onderschat niet welke houvast familie en vrienden ons bieden tijdens een moeilijke periode. Sommigen willen dan ook niet aan het rouwproces beginnen uit angst. Door de omstandigheden is hun sociaal vangnet kleiner geworden, waardoor mensen vrezen dat ze veel minder steun zullen krijgen en alles alleen zullen moeten dragen.’
Actief afscheid nemen
Toch zijn er volgens de experts wel enkele dingen die nabestaanden van patiënten met Covid-19 kunnen helpen om het overlijden een plaats te geven. Zo raadt Manu Keirse aan om in gesprek gaan met de hulpverleners die wel aanwezig waren tijdens de laatste momenten. ‘Op die manier kunnen de nabestaanden een zo concreet mogelijk beeld van die periode krijgen, wat een grote troost kan zijn.
Omdat ik zijn dood moeilijk een plaats kon geven, heb ik er nadien alles aan gedaan om die toch te accepteren. Zo heb ik na de versoepelingen een uitgestelde viering georganiseerd.
Anderen raden aan om actief bezig te zijn met tastbare aspecten van het leven van de betrokkene, bijvoorbeeld door diens favoriete plekken te bezoeken of lievelingsmuziek te beluisteren. Ook een uitgestelde viering kan bemoedigend werken, zegt Hooghe. ‘Tijdens zulke diensten wordt vaak een beeld geschetst van de overledenen vanuit verschillende perspectieven. Met die herinneringen kunnen de nabestaanden verder.’ Ook doet het vaak deugd om mensen te zien opdagen op een dergelijke viering. ‘Dat toont aan wat de geliefde heeft betekend voor anderen en rond het beëindigde leven als het ware af.”
Monica (52): ‘Alles gedaan om de dood van mijn man een plaats te geven’
‘Negen jaar geleden werd bij mijn man jongdementie vastgesteld. Dat was voor ons een grote schok, want we wisten wat ons te wachten stond: Willy zou geleidelijk aan minder kunnen onthouden en doen. Na enkele jaren was een opname in het rusthuis dan ook onvermijdelijk. Ik beloofde hem dat ik altijd aan zijn zijde zou staan, dat we er samen voor zouden gaan, maar die belofte heb ik niet kunnen waarmaken.
Samen met mijn dochter heb ik Willy voor zijn dood in april nog mogen zien via een videogesprek. Dat bood ons een kans om ons hart een beetje te luchten, maar dat voelde toch niet als een echt afscheid. Het rusthuis bood me de kans om tot het laatste moment aan zijn zijde te blijven, maar dat was een keuze die er geen was, want dan had ik na zijn dood twee weken in quarantaine moeten gaan. Hij kon elk moment overlijden – in dat geval had mijn dochter van 21 thuis helemaal alleen gestaan met haar verdriet en had ze het regelwerk rond de begrafenis op haar eentje moeten doen.
Omdat ik zijn dood moeilijk een plaats kon geven, heb ik er nadien alles aan gedaan om die toch te accepteren. Zo heb ik na de versoepelingen een uitgestelde viering georganiseerd. Op de echte afscheidsplechtigheid mochten immers maar vijftien mensen zijn, terwijl Willy veel zussen en broers heeft. Dankzij die extra viering konden we toch samen rouwen, huilen en troost bij elkaar vinden. Daarnaast ben ik ook in gesprek gegaan met de zorgkundige die de laatste uren van Willy’s leven bij hem was. Dat heeft mij wel wat steun kunnen bieden.
In het dagelijkse leven neem ik, beetje bij beetje, nog altijd afscheid van hem.
Iemand afgeven is nooit gemakkelijk, maar nu was ik er nog minder klaar voor. Omdat Willy alleen is moeten sterven, voel ik me alsof ik hem teleurgesteld heb, dat ik hem in de steek gelaten heb. De enige kans om hem een laatste keer vast te nemen en echt los te laten heb ik nooit gekregen – hem alsnog laten gaan, lijkt onmogelijk.’
Thomas (44): ‘Beetje bij beetje afscheid nemen”
‘Mijn vader was al langer slecht ter been, ook voor de coronacrisis. Voor mij was het proces van afscheid nemen dus al eerder begonnen. Net voordat het bergafwaarts ging met hem, hebben wij bij hem thuis nog een goed gesprek gehad. Dat heeft me erg deugd gedaan en ervoor gezorgd dat zijn overlijden niet zwaarder was dan het moest zijn. Dat is het grootste cadeau dat hij me kon geven. Ik kan nu met een warm en puur gevoel terugkijken op hem, in de wetenschap dat alles gezegd en gedaan is.
Toen het in april duidelijk werd dat het de slechte kant uitging, werd mijn vader opgenomen in een lokaal ziekenhuis. Daar mochten mijn zus en ik hem nog een laatste keer bezoeken met de nodige afstandsregels, mijn tweede zus keek mee via FaceTime. Een paar dagen later is dan hij alleen gestorven. Mijn zussen hebben het wel moeilijk met het feit dat we geen hand meer mochten vastnemen en dat we er niet bij waren toen hij stierf. Zij denken vaak: ‘had ik maar even de regels overtreden’.
Ik trek mij op aan het creatieve. Ik ben net als mijn papa erg kunstzinnig, we wisselden tot het laatste moment ideeën uit. Zo had hij nog een nieuw schaakspelstuk bedacht, een adelaar die over alle andere pionnen zou kunnen vliegen. Nu is hij die adelaar voor mij: hij is letterlijk over alles heen naar de andere kant gevlogen. Daarin vind ik troost. Een van zijn oudere kunstwerken heb ik trouwens in zijn grafsteen verwerkt, kwestie van mijn waardering voor hem uit te drukken.
In het dagelijkse leven neem ik, beetje bij beetje, nog altijd afscheid van hem. Zo gebruik ik wel eens de oploskoffie die nog in de kast stond bij hem of zijn parfum dat in de badkamer lag. Kleine, eenvoudige dingen, maar ze helpen me vooruit.’
Febe (22): ‘Alsof bompa er nog is en toch ook niet’
‘Met uitzondering van bompa ben ik al mijn grootouders op jonge leeftijd verloren. Daar heb ik het tot op vandaag moeilijk mee. Afscheid nemen van bompa wilde ik dan ook op de best mogelijke manier doen. Dat is jammer genoeg niet gelukt, in plaats daarvan kon ik helemaal niet afscheid nemen.
De laatste keer dat we elkaar zagen was eind februari vorig jaar. Hij verbleef toen al een tijdje in een woonzorgcentrum omdat hij dement was. Herkennen deed hij mij niet meer, maar als ik mijn naam zei, wist hij wel weer wie ik was. Ik ging graag op bezoek bij hem om bijvoorbeeld verhalen voor te lezen of foto’s van onze familie te tonen, maar dat kwam er met mijn opleiding aan de hogeschool niet altijd van. In maart had ik een weekend voorzien, maar toen weerde de regering alle bezoek in de woonzorgcentra. Dat kwam hard aan, maar ik was optimistisch – we zouden elkaar gauw terugzien na de heropening. Helaas is dat er nooit van gekomen. Bompa raakte besmet met het coronavirus en is enkele dagen later helemaal alleen gestorven. Daar heb ik het erg moeilijk mee. Hij stond als verpleger zelf altijd voor iedereen klaar, en dan moet hij zo gaan? Dat is niet eerlijk.
Geen afscheid nemen is vreemd, alsof hij er nog is en toch ook niet. Nadien was er ook geen enkel moment waarop het echt tot me kon doordringen dat hij er niet meer is: geen familiefeest waarop hij niet meer aanwezig is, geen lege kamer in het rusthuis die je kunt bezoeken, geen laatste gesprek of aanraking.
Wat mij wel troost bood, waren de vele kaartjes en bloemen die we thuis aankregen. Dan besef je hoeveel bompa voor anderen betekende en hoeveel mensen met je meeleven, ook al konden ze ons dan niet bezoeken. Daarnaast heb ik zelf ook het rouwkaartje ontworpen, dat was voor mij een laatste teken van liefde naar bompa toe.’
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
