‘Het zorgvuldig opgebouwde imago van Beyoncé zorgt voor een magische aantrekkingskracht’

Naar aanleiding van Beyoncé’s veertigste verjaardag op vier september verschijnt bij Uitgeverij Pluim het boek Liberté, égalité, Beyoncé, samengesteld door Munganyende Hélène Christelle, de Beyoncéoloog van de Lage Landen. Elf vrouwen delen in het boek hun visie op Queen B. wij mogen het hoofdstuk ‘Black Love’ van Ernestine Comvalius delen.

Om de jonge fans van Beyoncé te begrijpen, ontkom ik er niet aan om terug te keren naar de jaren zestig, de tijd waarin ik opgroeide en Zwarte muziekiconen mij in hun greep kregen. Mijn queen of soul was Aretha Franklin. Haar gouden stem en haar teksten over respect en vrouwenkracht spraken mij als Zwart pubermeisje enorm aan. Mijn pubertijd heb ik in New York doorgebracht waardoor ik de bloeiende Motown-tijd van nabij heb meegekregen.

Toen Beyoncé met Destiny’s Child zong, ontkwam ik niet aan de vergelijking met The Supremes waarin Diana Ross schitterde. Er kwamen ook gelijkenissen bij me op met Josephine Baker, de Amerikaanse jazzdanseres die in 1925 debuteerde in Parijs en later in de Tweede Wereldoorlog actief was in het verzet. Zij was tijdens haar performances schaars gekleed, wat paste bij het optreden van een revuester.

Etta James hoort ook bij die tijd en Beyoncé heeft in 2008, in de film Cadillac Records, de rol van Etta James gespeeld. Haar diepe, rauwe doorleefde stem kon zij niet evenaren. Om de rol van de vrouw wier leven diepe dalen heeft gekend op overtuigende wijze neer te zetten, was zij dertien jaar geleden misschien nog te jong. Maar dat neemt niet weg dat haar vertolking van de liedjes uit mijn tijd, de twintigste eeuw, mij weten te raken.

In de eenentwintigste eeuw staat Beyoncé aan de top van de entertainmentwereld. Mijn kleindochter van drie wil elke dag even ‘Brown Skin Girl’ horen in de versie van Beyoncé. Af en toe wisselt ze dat af met ‘Emotions’ van Destiny’s Child. Ze zwijmelt weg bij de prinsessenkleding en de spelletjes die kinderen in ‘Brown Skin Girl’ spelen. Zij ziet hoe Zwarte vaders hun kind liefdevol optillen en roept: ‘Kijk een man. Kijk papa.’ Kinderen en volwassenen in allerlei kleurgradaties wier melaninerijke huid wordt bezongen. Dezelfde huid die zij heeft. Bij de zin ‘Your skin is like a pearl’ is zij het meest enthousiast. Wanneer zij het lied wil horen, zegt ze: ‘Oma, ik wil pearl.’

De eerste keer dat ik serieus naar Beyoncé luisterde en haar video’s bestudeerde was bij de release van Lemonade. Dit visuele album is voor mij het beginpunt geweest waardoor Beyoncé op mijn netvlies terechtkwam. De vele verhaallijnen en de symboliek uit de Zwarte Amerikaanse cultuur, gecombineerd met de muziek, hielden mij aan het beeld gekluisterd. Beyoncé brak met de gebruikelijke manier waarop een label een album vaak releaset door het als één in elkaar lopend

verhaal te presenteren en via internet te lanceren. De zanger Prince heeft eerder albums gelanceerd via internet, waarna ze in de winkels terechtkwamen, en dat heeft Beyoncé mogelijkerwijs geïnspireerd. Zij maakte deze werkwijze tot een groot succes.

In het album herkende ik de speech van de Nigeriaanse schrijfster Chimamanda Ngozi Adichie, ‘We should all be feminists’, de poëzie van de Somalische dichter Warsan Shire, passages uit het boek van de Ghanese auteur Yaa Gyasi en ik waardeerde het podium dat Beyoncé gaf aan deze vrouwelijke kunstenaars met een Afrikaanse achtergrond. Hiermee gaf zij ook aan waar wij haar zouden kunnen plaatsen. Binnen deze culturele en filosofische achtergrond voelt zij zich thuis en daardoor laat zij zich inspireren.

In 2017 bezocht ik het net geopende National Museum of African American History and Culture in Washington dc. Het gebouw bestaat uit acht verdiepingen waarvan drie als souterrain. De verdiepingen vertegenwoordigen markante perioden in de geschiedenis van de Zwarte Amerikanen met de Atlantische slavernij als startpunt. Met het stijgen naar de hogere verdiepingen, reis je ook in de tijd naar de moderne geschiedenis. In dit kader denk ik terug aan de zalen waarin de opkomst en de wereldwijde invloed van de Afro-Amerikaanse muziek zichtbaar is. De muziek is een belangrijk onderdeel van de identiteit van de Zwarte Amerikanen en een essentiële expressie van hun cultuur. Als je door het museum loopt en start bij de slavernij, krijg je een enorme bewondering voor de manier waarop de Zwarte gemeenschap de vele inhumane omstandigheden heeft getrotseerd met strijd en met muziek. Beyoncé begrijpen en duiden kan niet zonder deze historische context in ogenschouw te nemen. Zij is begrijpelijkerwijs eveneens opgenomen in het museum, op de zevende verdieping bij de ‘Culture Galleries’, waar men een exposé geeft van de bijdrage van musici aan de rijke Afro-Amerikaanse muziekcultuur.

Beyoncé is de vrouwelijke artiest met de meeste Grammy’s (28) en ze heeft de meeste naacp Image Awards gewonnen (22). De naacp, de National Association for the Advancement of Colored People in Amerika, is erop gericht uitzonderlijke prestaties van Zwarte podiumkunstenaars in verschillende disciplines te honoreren. De naacp is in 1909 opgericht in de periode van segregatie in Amerika. W.E.B. Du Bois, mensenrechtenactivist en een van de eerste academisch geschoolde Afro-Amerikanen na afschaffing van de slavernij (1865), was lange tijd de woordvoerder van de naacp. Het succes van artiesten zoals Beyoncé heeft in hun perceptie een positieve invloed op de Zwarte gemeenschap als geheel. Beyoncé is daarmee niet alleen een succesvolle zangeres, maar is ook erkend als een rolmodel voor de Zwarte gemeenschap.

Op advies van psycholoog Lesny Heikerk, die in Amsterdam Zuidoost werkt met jongeren met diverse achtergronden, heb ik de film Homecoming bekeken. Volgens Heikerk ligt daar de sleutel voor het begrijpen van de aantrekkingskracht van Beyoncé op jongeren. In de videofilm toont Beyoncé zich kwetsbaar. Ze vertelt over de voorbereidingen voor haar optredenop het grote festival Coachella in 2018, waarmee zij vier maanden na haar bevalling van een tweeling is begonnen. Over de ongeplande zwangerschap van haar tweeling, en de twijfels en strijd die zij gevoerd heeft om de grootschalige performance op Coachella te kunnen realiseren, terwijl ze liever bij haar baby’s zou willen zijn. De twijfels of zij ooit weer haar oude energie en fysieke vormen terug zou krijgen, want tijdens haar zwangerschap woog ze bijna honderd kilo.

De videobeelden laten repetities zien en haar opmerkelijke doorzettingsvermogen en werkethos. ‘Ik respecteer dingen die moeite kosten. Die van de grond af opgebouwd worden. Ik let op elk detail. Ik heb zelf alle dansers uitgekozen, het licht, het trapmateriaal, de piramide op het podium en de hoogte daarvan. Elk detail had een bedoeling.’ De kunstenaar en regisseur Beyoncé is aan het woord en etaleert haar creatieve inzicht en vermogen om leiding te geven aan zo’n

grootschalig kunstproject. ‘Ik wilde Zwarte dansers, ik wilde steppers en vocalisten. Ik wilde verschillende personages. Wat deze jongeren met hun lijf kunnen, en de muziek die zij spelen, is prachtig.’

De jongeren met wie psycholoog Heikerk werkt, zien een succesvolle show waaraan meer dan tweehonderd mensen die op hen lijken, dansen, zingen, rappen. De beelden van de repetities worden begeleid door citaten en quotes van Zwarte denkers, artiesten en schrijvers zoals Toni Morrison en W.E.B. Du Bois. En van Nina Simone, die in een interview gevraagd werd waarom ze het belangrijk vindt dat jongeren hun Zwarte cultuur kennen. Nina Simone zei het als volgt: ‘Dat ze zich identificeren met de Zwarte cultuur. Ik vind ons de mooiste wezens ter wereld. Zwarte mensen.’ Al deze quotes heeft Beyoncé bewust gekozen om haar missie duidelijk te maken en ons haar gedachtegoed te doen begrijpen. Met haar optreden op Coachella wilde zij niet als enige in de spotlight staan. ‘Het was belangrijker dat ik onze cultuur naar Coachella bracht.’

Ook familie is van grote waarde, vertelt Beyoncé. ‘Familie is mijn kracht en mijn zwakte. Daarom wilde ik dat wij dit concert gezamenlijk zouden maken. Als een familie.’ De veelzeggende uitspraak van de feministische schrijfster, dichter en activist Audre Lorde is te zien aan het begin van de film: ‘Without community, there is no liberation.’ De jaarlijkse orkestwedstrijden, de marchingbands, een oude traditie van de verschillende Zwarte universiteiten, fungeren als inspiratiebron voor de opzet van het concert. Beyoncé legt uit dat zij geen universitaire opleiding heeft kunnen volgen, maar dat de bezoeken aan deze wedstrijden een jaarlijks hoogtepunt voor haar vormden.

Binnen vier maanden nadat zij haar tweeling met een keizersnede had gebaard, stond Beyoncé weer in de studio om Coachella voor te bereiden. ‘Ik heb mijn geschiedenis bestudeerd, al mijn fouten geëvalueerd en mijn tweeëntwintig jaar aan ervaring in deze productie gestopt. Ik wilde iets creëren dat blijft voortbestaan na mij. Iets waardoor mensen zich openstellen alsof ze iets magisch meemaken. Dat ze een dag ervaren die ze nooit weer zullen beleven. Het is iets waar ik mijn hele leven voor heb gewerkt en ik heb het gevoel dat ik eindelijk thuis ben gekomen.’

De Zwarte feminist, hoogleraar en schrijfster bell hooks gebruikt een scherpe titel voor haar artikel in The Guardian: ‘Beyoncé’s Lemonade is capitalist money- making at its best’. Daar waar mijn waardering voor Beyoncé ontwaakte en anderen Lemonade zelfs een liefdesverklaring aan de Zwarte vrouw noemen, schenkt bell hooks azijn over het enthousiasme. ‘Beyonce’s audience is the world, and that world of business and money-making has no color.’ In het artikel suggereert hooks dat de sportkleding waarmee Beyoncé opent, refereert aan haar nieuwe sportkledinglijn genaamd ivy park. Het is een kwestie van marketing, beweert ze.

bell hooks heeft onderzoek gedaan naar de intersectie tussen ras, gender en klasse en hoe de samenhang van deze factoren achterstelling in de hand werkt. In haar werk staan de kritiek op het patriarchaat, de verschillende visies op Zwarte vrouwen en de ontwikkeling van feministische identiteiten centraal. In de tachtiger jaren heeft zij de groep Sisters of the Yam opgericht, een supportgroep voor Zwarte vrouwen. Haar boek Talking Back: Thinking Feminism, Thinking Black (1989) heb ik vele malen herlezen. Het verschaft inzicht in hoe klasse, gender en seksuele relaties zich tot elkaar verhouden en is tegelijkertijd een persoonlijk verhaal over hoe een eigen stem te ontwikkelen als Zwarte vrouw en de heling die daarvan uitgaat. In de opvatting van hooks is er sprake van patriarchale en kapitalistische machtsstructuren die groepen in een gemarginaliseerde positie houden door uitsluiting en discriminatie op basis van klasse, gender, seksualiteit en etniciteit.

hooks reduceert elk onderdeel van Lemonade tot handelswaar, ‘a commodity’. Daar waar de presentatie van een diversiteit van Zwarte vrouwelijke lichamen door de één als vernieuwend en inspirerend wordt gezien, slaat zij dit als een illusie neer door te stellen dat vrouwelijke lichamen ook tijdens de slavernij als handelswaar werden verkocht en gepresenteerd. Het is nogal vilein om Beyoncés gebruik van vrouwenlichamen in één adem te noemen met die van de slavenmeesters van een systeem waaronder ook Beyoncés voorouders hebben geleden. Elke positieve observatie van Lemonade krijgt in het betoog van hooks een ‘ja maar’ als vervolg. Enerzijds geeft zij aan dat Lemonade de intentie heeft om de huidige dehumanisering van het Zwarte vrouwelijke lichaam uit te dagen, om vervolgens aan te geven dat het niets nieuws is en dat anderen Beyoncé op briljante wijze zijn voorgegaan. Zij verwijst in dat geval naar de prachtige film Daughters of the Dust. Deze teneur zet hooks voort tot het eind. Met haar feministische stofkam gaat zij door Lemonade en komt tot een eindoordeel: ‘fantasiefeminisme’. Een feminisme dat geen einde zal maken aan onderdrukking en dominantie van het patriarchaat. ‘Een onbetrouwbaar feminisme.’

hooks geeft toe dat het visuele verhaal van Lemonade opvallend goed is. Het drukt een krachtige, zichtbare vorm van ‘black female sisterhood’ uit. hooks roemt de gedurfde presentatie van multidimensionale beelden van het Zwarte vrouwelijke lichaam en het zichtbaar maken van verschillende levenssferen van de vrouw. Zij beklaagt zich echter over ‘het conventionele stereotypische kader waarbinnen de Zwarte vrouw altijd een slachtoffer is’. Wat hooks suggereert, is dat Beyoncé die als individu is opgeklommen, onderdeel is geworden van het systeem dat om geld draait. De patriarchale en kapitalistische machtsstructuren tast zij met haar roem en succes niet aan. Beyoncé noemt zichzelf een feminist en gebruikt daarvoor in de film Homecoming de definitie van Adichie. ‘Een feminist: iemand die gelooft in de politieke, sociale en economische gelijkheid van de seksen.’

Beyoncé is een kunstenaar, een entertainer, een succesvolle zangeres en nog veel meer. hooks heeft verwachtingen van Beyoncé die niet bij haar passen en hooks eigent zich de enige ware visie op feminisme toe. Na bestudering van Lemonade en Homecoming slaag ik er niet in om met de blik van hooks uitsluitend een door geld gedreven, doortrapte zakenvrouw te zien die op onethische wijze de symboliek uit de Zwarte geschiedenis en cultuur misbruikt. Ik zie Beyoncés creatieve geest en vakmanschap, evenals haar ondernemerschap. Haar zorgvuldig opgebouwde imago zorgt voor een magische aantrekkingskracht. Ze weet heel kundig platforms te bespelen die haar maximale bekendheid opleveren en haar concerten zijn opzienbarend.

Bovenal zie ik een topzangeres die een positie heeft veroverd waardoor zij onbelemmerd kan uitkomen voor haar feminisme, haar Zwart-zijn en openlijk haar intenties uit om een krachtig en positief beeld van haar gemeenschap neer te zetten. De journalist J’na Jefferson heeft het in een blog van het National Museum of African American Music in een artikel genaamd ‘Beyonce is Black Love’, als volgt verwoord: ‘Ze vat het beste van de Zwarte cultuur samen in één dynamisch geheel. Haar combinatie van gratie en het lef om de Erfenis van Zwarte muziek levend te houden, terwijl ze tegelijkertijd haar eigen muziek creëert, heeft haar een verdiende plaats in de culturele elite opgeleverd.’

In mijn huis genieten drie generaties van de veelzijdige Beyoncé. De oma uit de jaren zestig die soul, funk en jazz heeft meegekregen, haar kinderen die hiphop, rap en afrobeats omarmen en mijn kleindochter die gefascineerd is door de sprookjesachtige ritmische verhalen. Black Love kent geen generationele grenzen.