Geheugenhacker Julia Shaw: ‘Een mens kan verleid worden om misdaden te bekennen die hij nooit pleegde’

Julia Shaw. © Boris Breuer
Elke Lahousse
Elke Lahousse Journalist voor Knack Weekend

Wie denkt dat al zijn herinneringen accuraat zijn, houdt zichzelf voor de gek. “Ons geheugen is veel onbetrouwbaarder dan we denken”, zegt geheugenexperte Julia Shaw. “Het is schrikwekkend hoe makkelijk je ‘herinneringen’ opdoet aan zaken die nooit gebeurd zijn.”

Iedereen kent wel een situatie waarin je geheugen je in de steek laat, zoals dat moment waarop je een kamer binnenstapt en vergeten bent wat je daar kwam zoeken, of wanneer je niet op de titel van een lied kunt komen dat je al honderd keer beluisterde. Toch is haast niemand zich ervan bewust dat onze herinneringen eigenlijk voortdurend geteisterd worden door verzinsels, perceptiefouten en vooringenomenheid, zonder dat we het beseffen, dat schrijft de Duits-Canadese geheugenexperte Julia Shaw in haar eerste boek De illusie van het geheugen.

Julia Shaw, nog maar net dertig, werkt als forensisch psychologe en docent aan de London South Bank University. In haar boek, dat in enkele maanden tijd een bestseller werd en vertaald is in veertien talen, toont ze met uiteenlopende voorbeelden en onderzoek aan dat onze herinneringen dagelijks verstoord raken, en ons zelfs op een dwaalspoor kunnen zetten. “Het goede nieuws is dat dit volkomen normaal is”, zegt Shaw. “Ik wil mensen niet afschrikken met mijn boodschap. Mijn punt is alleen dat het in bepaalde situaties belangrijk is om alert te zijn voor nepherinneringen en geheugenfouten. De meeste mensen weten nog niet zoveel over de werking van onze herinneringen. Daar hoop ik met dit boek verandering in te brengen.”

Waar komt je interesse voor onze herinneringen vandaan?

Julia Shaw: Ik groeide op in een gezin waar één familielid niet zo’n goede grip had op de realiteit, door geestelijke gezondheidsproblemen. Ik leerde van dichtbij dat sommige mensen in een totaal andere realiteit kunnen leven, met dezelfde intensiteit en hetzelfde gevoel voor details als waarmee jij en ik in het leven staan. Ik ging psychologie studeren om dat te begrijpen. Tijdens mijn studie besefte ik dat ieder van ons eigenlijk een eigen versie van de realiteit creëert. Mijn realiteit is anders dan de jouwe, omdat realiteit altijd iets subjectiefs is. Hoe je de wereld ziet, hangt nauw samen met je herinneringen en met wat je beïnvloed, gevormd en geraakt heeft in het leven. Ook de stoornissen in onze zintuigen en in ons brein vormen mee onze herinneringen en beïnvloeden ons wereldbeeld. Dat boeide me zodanig dat ik er mijn onderzoeksdomein van gemaakt heb.

Telkens als we een herinnering ophalen uit ons geheugen, veranderen we kleine details, daarna slaan we de nieuwe versie van die herinnering op

In academische kringen sta je bekend voor je onderzoek naar valse herinneringen. Wat zijn ze juist?

Valse herinneringen voelen echt aan, maar zijn gebaseerd op zaken die in werkelijkheid nooit plaatsvonden. Een herinnering kan volledig vals zijn, of gedeeltelijk. Wanneer je je denkt te herinneren dat je een bal liet stuiteren over het speelplein, terwijl je hem eigenlijk rolde, is dat deels een valse herinnering. Een volledig valse herinnering is wanneer je je een hele gebeurtenis fout herinnert, zoals je herinneren dat je als kind verloren liep in een shoppingcentrum, terwijl dat nooit gebeurd is. Wie denkt dat zoiets enkel jonge of minder begaafde mensen overkomt, is verkeerd. Valse herinneringen overkomen ons voortdurend.

Het zijn onschuldige voorbeelden, maar uit je boek blijkt dat we ook valse herinneringen kunnen hebben aan een emotionele of historische gebeurtenis.

Klopt, beeld je in dat je tegen een goede vriend in vertrouwen vertelt over een traumatische ervaring. Je vertelt hem dat je getuige was van de aanslagen in Parijs in 2015, en dat je op een van de terrassen zat waar de terroristen mensen neerschoten. Maar ben je er wel zeker van dat je herinneringen juist zijn? De meeste mensen zullen overtuigd zijn van wel. We kunnen weleens iemands naam vergeten, maar dat vinden we doorgaans iets helemaal anders dan een emotionele gebeurtenis verkeerd herinneren. We kunnen ons de details van #JeSuisParis nog levendig inbeelden, waarom zouden onze herinneringen eraan niet correct zijn? Wanneer experts echter onze herinneringen aan emotionele gebeurtenissen onderzoeken op juistheid, concluderen ze dat die bij veel mensen grote fouten bevatten. Zo kan iemand die zich herinnert dat hij op een van de bewuste terrasjes in Parijs zat, in realiteit binnen in een bar gezeten hebben. Sommige mensen herinneren zich zelfs zaken ze nooit gezien of gedaan hebben. Hun herinnering blijkt aangetast te zijn door verhalen die vrienden en familie over het gebeuren verteld hebben, of door informatie die ze uit het nieuws haalden. Net zoals we onbewust kunnen denken dat we die bal lieten stuiteren, terwijl we hem lieten rollen, kunnen ook emotionele herinneringen deels of volledig vervormd raken zonder dat we het doorhebben.

Een straf en concreet voorbeeld van een valse herinnering aan een emotionele ervaring, is het verhaal dat je in je boek vertelt over Brian Williams.

Brian Williams is een voormalig presentator van NBC Nightly News, een van de meest bekeken Amerikaanse nieuwsprogramma’s. Hij werd in 2015 op non-actief gesteld na beschuldigd te zijn van grote leugens. De aanleiding was een reis die Williams maakte in 2003 naar Irak, om er verslag uit te brengen van de oorlog. Tijdens zijn missie werd een peloton helikopters, waarbij hij aan boord was, onder vuur genomen. Tien jaar later vertelde hij in een talkshow hoe twee van de vier helikopters geraakt werden door granaten en hij in een van die twee aangevallen helikopters zat. Na de uitzending kwam aan het licht dat Williams eigenlijk in een van de twee helikopters zat die veilig waren geland. Meteen werd hij beschuldigd van leugens, maar zelf beweert Williams dat hij echt niet begrijpt hoe hij zo’n foute herinnering kan hebben aan het voorval. De kans bestaat dat Williams over het voorval liegt. Maar ik acht het even waarschijnlijk dat zijn eigen herinnering vervormd raakte door getuigenissen van de passagiers in de aangevallen helikopter, waardoor hij een valse herinnering aan de gebeurtenis opsloeg in zijn geheugen. Ons geheugen werkt als een Wikipedia-pagina, zo verklaart de Amerikaanse geheugenexperte Elizabeth Loftus het: je kunt er zelf veranderingen in aanbrengen, maar anderen kunnen dat ook.

Geheugenhacker Julia Shaw: 'Een mens kan verleid worden om misdaden te bekennen die hij nooit pleegde'
© iStock

Voor iedereen begint te twijfelen aan de echtheid van zijn herinneringen: het is belangrijk dat we nepherinneringen niet als een syndroom of ziekte zien, schrijf je.

Ieder mens met een normaal stel hersenen heeft valse herinneringen. De verklaring daarvoor is eenvoudig : onze geheugencapaciteit is beperkt. Ons geheugen werkt niet als een videocamera die accuraat alle details opneemt. Onze hersenen doen enkel moeite om de essentie van een gebeurtenis te onthouden. Elke herinnering bevat gaten, die vullen we onbewust zelf in, maar niet altijd met de correcte informatie. Telkens als we een herinnering ophalen uit ons geheugen, veranderen we kleine details, daarna slaan we de nieuwe versie van die herinnering op. Het verraderlijke is dat je echte herinneringen niet kunt onderscheiden van valse. Je zult met evenveel vertrouwen een valse herinnering vertellen als een echte. Dat is allemaal niet zo erg. Maar wat met verhalen en herinneringen die gedeeld worden tijdens een politieverhoor, een therapeutische sessie of in de rechtszaal? Die kunnen, net als andere herinneringen, niet helemaal correct zijn, of zelfs nep blijken. Wanneer ze echter voor waarheid beschouwd worden, kunnen ze desastreuze gevolgen hebben. Daar wordt tegenwoordig steeds meer onderzoek naar gedaan.

Als forensisch psychologe geef je geregeld training aan advocaten en politiemensen. Je wijst hen erop dat ze nepherinneringen kunnen planten in het hoofd van mensen betrokken bij een misdaad, door een foute manier van ondervragen. Waar moeten ze op letten?

Zowel inbeeldingsoefeningen als suggestieve vragen zijn grote triggers voor nepherinneringen. Uitspraken als ‘Weet je nog dat…’ of ‘Kun je je inbeelden hoe …’ of ‘Je hebt toch gezien dat …’ zorgen ervoor dat je je zaken gaat inbeelden. En voor je het goed beseft, ga je je verbeelding verkeerdelijk aanzien voor een herinnering. Tijdens een politieverhoor of in therapeutische context zouden we daar altijd alert voor moeten zijn. Een voorbeeld: in de jaren tachtig en negentig doken in de VS verhalen op over vrouwen die fysiek en seksueel misbruikt werden tijdens cult- en satansvereringen. De gruwelijke verhalen kwamen allemaal naar boven in therapie. Later bleek echter dat de therapeuten valse herinneringen hadden ingeplant in de hoofden van hun patiënten. Wat was er gebeurd? De vrouwen waren in behandeling voor mentale problemen. De therapeuten waren ervan overtuigd dat traumatische gebeurtenissen in het verleden van hun patiënten de oorzaak waren voor hun problemen. Ze moedigden hun patiënten daarom wekenlang aan om zich die pijnlijke gebeurtenissen terug voor de geest te halen. Door suggestieve vragen waren de vrouwen zich gaan inbeelden hoe gruwelijk seksueel misbruik eruitziet. Zo creëerden ze valse herinneringen, die uitgroeiden tot monsters. Therapeuten in die tijd begrepen nog niet ten volle hoe flexibel onze hersenen zijn en hoe groot de impact kan zijn van andermans woorden op ons geheugen.

Alsof nepherinneringen niet schrikwekkend genoeg klinken, bestaan er ook mensen die bewust valse herinneringen inplanten in ons geheugen. Jij bent een van die geheugenhackers.

Ik kan inderdaad geheugens hacken. Twee jaar geleden heb ik daar een groot onderzoek naar gedaan. In wetenschappelijke studies was al veelvuldig bewezen dat we nepherinneringen kunnen hebben aan emotionele gebeurtenissen. Bovendien was ook al wetenschappelijk aangetoond dat mensen in staat zijn om een misdaad te bekennen die ze nooit gepleegd hebben. Ik wilde beide bevindingen combineren door te onderzoeken of je mensen in de veilige omgeving van een laboratorium valselijk kunt doen geloven dat ze iets ergs meemaakten, en hen dat bovendien ook kunt laten bekennen. De conclusie is dat zeventig procent van de deelnemers bekent dat ze ooit een winkeldiefstal pleegden, een ernstige verwonding opliepen of aangevallen zijn door een hond, zonder dat die zaken echt gebeurd zijn.

Herinneringen aan de goede oude tijd en nostalgie zijn slechte raadgevers in het stemhokje

Dat zijn griezelige bevindingen. Hoe krijg je zoiets voor elkaar?

Niet door brainwashing of hypnose. Mijn aanpak is gewoon het tegenovergestelde van de niet-leidende ondervragingstechnieken waar ik politiemensen in train. Doelbewust schep ik de ideale voorwaarden voor het ontstaan van geheugenillusies. De truc is om mensen op hun gemak te krijgen, bijvoorbeeld door samen eerst positieve herinneringen op te halen. De deelnemers aan het experiment wisten dat ik onderzoek zou doen naar de werking van hun geheugen. Ze wisten bovendien dat hun ouders mij een aantal gebeurtenissen uit hun jeugd hadden verteld, die we in het lab zouden bespreken. Wat ze niet wisten is dat ik hen naast de echte getuigenissen van hun ouders ook zou confronteren met een aantal nepverhalen. Het valse verhaal dat ik in hun hoofd plantte, was niet volledig verzonnen. Ik zei bijvoorbeeld: “Je ouders hebben me verteld dat ze erg teleurgesteld waren toen jij en je beste vriendin Julia als tieners betrapt werden op winkeldiefstal in Brussel. Kun je me vertellen wat er toen juist gebeurd is?” Bewust noemde ik enkele ware elementen uit de levens van de deelnemers, om het verhaal aannemelijk te maken. Als je beste vriendin inderdaad Julia heette en jullie vaak samen gingen shoppen in Brussel, kun je je allicht gemakkelijk voor de geest halen hoe jullie samen door de winkelstraten liepen. Waarschijnlijk weet je ook nog wel hoe het voelde om samen kattenkwaad uit te halen. Als ik je vervolgens een paar keer vraag om je dat moment van die winkeldiefstal in te beelden, bestaat de kans dat je een valse herinnering creëert aan het voorval. Je begint je verbeelding te aanzien voor een herinnering. Het verschil tussen fictie en realiteit kun je op de duur niet meer onderscheiden.

Wat wil je precies bereiken met je onderzoeksresultaten?

Ik deed het onderzoek om beter te begrijpen hoe ernstige vervormingen in ons geheugen kunnen ontstaan. Die kennis is van groot belang in de strafrechtspraak, waar de herinneringen van ooggetuigen, slachtoffers en verdachten als bewijslast kunnen dienen. Als we in het laboratorium kunnen achterhalen hoe geheugenillusies tot stand komen, kunnen we ze in het echte leven misschien herkennen, of voorkomen dat onschuldige mensen in de gevangenis belanden voor iets wat ze niet gedaan hebben.

In een opiniestuk schreef je onlangs dat we moeten uitkijken met valse herinneringen, omdat die belangrijke beslissingen in ons leven kunnen beïnvloeden, zoals ons stemgedrag. Wat bedoel je daarmee?

Valse herinneringen kunnen ons laten geloven dat de wereld beter was in het verleden, ook als dit niet zo is. Mijn punt is dat we daar alert voor moeten zijn in het stemhokje. Neem bijvoorbeeld de Brexit hier in de UK. Wie denkt dat de UK een geweldige plek was in ‘de goede oude tijd’, voor het EU-lid werd, en zich in het stemhokje laat leiden door persoonlijke mijmeringen, stemt allicht vóór de Brexit. In plaats van je stemgedrag te baseren op feiten en wetenschappelijk bewezen argumenten, wordt het gestuurd door emoties. In realiteit was de UK vóór de EU een plek waar mensen vroeger stierven, waar meer kinderen in armoede leefden, waar vrouwen en etnische minderheden meer gediscrimineerd werden en het hele land slecht voedsel at. Op zich is het normaal dat we ons het verleden rooskleuriger herinneren dan eigenlijk het geval was. De mooiste herinneringen hebben we aan de periode tussen ons tiende en dertigste levensjaar. Dat komt omdat we in die periode alles voor het eerst meemaken : je eerste grote liefde, je eerste job, je eerste verre reis alleen. Het zijn ervaringen die ons vormen en wanneer we later terugkijken op ons leven, zullen vooral die positieve herinneringen naar boven drijven. Dit fenomeen heet het ‘reminiscentie-effect’ en is heel natuurlijk, maar in de politiek is nostalgie geen goede raadgever. Wanneer president Trump zegt dat hij ‘Amerika terug groot en rijk willen maken’, laat hij eigenlijk ook zien dat zijn geheugen geplaagd wordt door verzinsels en nostalgie.

Kunnen we na het lezen van je boek nog wel gelukkig zijn met ons gebrekkige geheugen?

Natuurlijk wel. Mijn boek geeft je misschien het gevoel dat je geheugen hopeloos kwetsbaar is en ongehoord onnauwkeurig. Toch is de werking van ons geheugen een wonder. Als je weet wat er allemaal kan mislopen in de neurotische verbindingen in onze hersenen, mag je al dankbaar zijn dat je herinneringen over het algemeen waarschijnlijk dicht genoeg bij de werkelijkheid liggen om bruikbaar te zijn. Ieders geheugen vertoont ernstige gebreken. Je zover te krijgen dat je dat aanvaardt en ermee rekening leert houden op belangrijke momenten, is de voornaamste reden waarom ik dit boek schreef.

De illusie van het geheugen, van Julia Shaw, is uitgegeven bij Prometheus Amsterdam en kost 19,95 euro.

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content