Op zoek naar het oerrecept: experts over de geheime ingrediënten van de vlaai van Bruegel

Een panel van deskundigen heeft zich gebogen over het oerrecept van de vlaaien van Bruegel. Welke vlaaien die we vandaag nog kennen lijken het hardste op diegene die de schilder eeuwen geleden afbeeldde?
Meer dan 450 jaar geleden, in 1559, legde Pieter Bruegel de Oude de laatste hand aan zijn meesterwerk ‘Nederlandse Spreekwoorden’. Dat schilderij beeldt 85 spreekwoorden uit, waaronder ‘daar zijn de daken met vlaaien bedekt’. Ook in ‘Luilekkerland’ is het typische Vlaamse gebak te bespeuren, net als in verschillende werken van tijdgenoten.
Ook vandaag zijn vlaaien nog typisch Vlaamse streekproducten, waarvan elke regio vaak zijn eigen kenmerkend recept heeft. Maar lijken onze vlaaien nog wel op het gebak dat Bruegel schilderde? Die vraag triggerde zes vlaaienkenners en historici om op zoek te gaan naar de oorsprong van de vlaai. Dat deden ze door verschillende kunstwerken te bestuderen, 16e– en 17e-eeuwse kookboeken te doorspitten en het archief van het Bakkerijmuseum Walter Plaetinck Zuidgasthuishoeve uit te pluizen.
Bleek en donker
Zowel de schilderwerken van Bruegel en ‘De Vleesstal’ van Aertsen tonen bleke en donkere vlaaien. ‘Oude recepten bevestigen dat er een duidelijk verschil was’, vertelt Jo Van Caenegem, Projectverantwoordelijke Steunpunt Streekproducten. ‘Donkere vlaaien worden net zoals de bleke sinds de 16e eeuw bereid met eieren, kaneel, zoetstof en gebakken in de oven of tussen twee schotels. Maar ze kregen hun donkere kleur door de toevoeging van extra kruiden, peperkoek, siroop en zelfs gestoofde appels.’
Dankzij dit onderscheid kon Streekproduct.be de link leggen met de vlaaien van vandaag. De bleke vlaai zoals Bruegel ze afbeeldde krijgen zoetebekken wereldwijd nog steeds op hun bord, alleen kennen we deze bereiding nu meer als flan. Iedereen heeft wel al eens geproefd van de wereldberoemde Portugese pasteis de nata of de Spaanse crema catalana. Ook in België is flan nog steeds een typisch dessertgerecht.
De donkere vlaai is meer exclusief aan onze contreien. Vandaag leeft dat gebak nog steeds in Oost-Vlaanderen, Limburg en in en rond Lier. (Het gaat dan om de Oost-Vlaamse vlaai, het Liers vlaaike en de Limburgse bakkemoezevlaai.) Elk van deze donkere vlaaien hebben hun link met de oude afbeeldingen en recepten.
De ‘echte’ Bruegelvlaai
‘De Oost-Vlaamse vlaai leunt het dichtst aan bij de oude recepten doordat ze gebonden wordt met eieren, gedroogde mastellen, beschuiten of peperkoek en gezoet wordt met stroop. De vlaai heeft echter nooit een korst zoals Bruegel ze afbeeldde’, vertelt Jo. ‘De fijne krokante korst van de Lierse vlaai daarentegen lijkt sterk op die van Bruegel en de oudste versie van het Liers vlaaike zou een donkere gedroogde pruimenvlaai zijn. Die werd in de 19de eeuw pas verfijnd tot de versie van vandaag met broodkruimels, vier-kruidenmengeling, melk en siroop. Ten slotte heeft ook de Limburgse bakkemoezevlaai een link met Bruegel. De vlaai bedekt met een moes van gedroogde peren heeft een bleke korst en kan vergeleken worden met de vlaaien met appelmoes. Bij de bakkemoezevlaai ontbreken echter kruiden en eieren en wordt er een gistdeeg gebruikt, daar was er in de tijd van Bruegel nog geen sprake van.’
‘Vlaaien maken deel uit van ons Vlaams culinair erfgoed. In elke regio heeft de vlaai zijn eigen uniek verhaal en karakter’
Het panel experts is er nog niet in geslaagd om te achterhalen wat nu hét recept was ten tijde van Pieter Bruegel de Oude. In de 43 recepten die ze aantroffen in historische kookboeken worden ingrediënten immers doorgaans wel duidelijk aangegeven, maar dat geldt veel minder voor de juiste hoeveelheden. Ook de werkwijze in dergelijke werken is vaak erg summier. Welke vlaaien Bruegel dan wel afbeeldde? Er ontstonden twee meningen: ‘Voor de ene groep was het overduidelijk dat we moeten kijken naar de Oost-Vlaamse vlaaien. De andere groep was overtuigd dat de Limburgse vlaai het dichtst in de buurt komt’.
Een concreet antwoord op de vraag is er dus nog niet. Daarom roept Streekproduct.be lokale erfgoedcellen op om het onderzoek zelf verder te zetten in hun lokale archieven. Een ding is alvast zeker: ‘Vlaaien maken deel uit van ons Vlaams culinair erfgoed. In elke regio heeft de vlaai zijn eigen uniek verhaal en karakter.’
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier