Inheemse vrouwen herontdekken hun culinaire tradities

Door de burgeroorlog zijn veel inheemse eetgewoonten verloren gegaan in Guatemala. Honderden Maya-vrouwen proberen de voorouderlijke kennis nu te recupereren. Het is gezonder en spaart geld uit, stellen ze vast.

Decennialang ondervonden de Ixil, een Mayavolk in het westelijke departement El Quiché, de gevolgen van de burgeroorlog (1960-1996). Gewassen gingen verloren, de biodiversiteit ging achteruit, kennis werd niet meer doorgegeven aan de volgende generatie.

Vandaag, 22 jaar na de ondertekening van het vredesakkoord, zijn de straten en velden van de Ixil weer vol kleur en drukte. De tuinen bloeien, de gewassen groeien, de kinderen spelen op straat.

Vrouwen proberen nu de voorouderlijke kennis die verloren ging door de oorlog te recupereren, en zo de toekomst van hun gemeenschap veilig te stellen.

Inheemse kennis

Op de tafel van Catarina Torres (37) staan een rijstschotel met pasteitjes, bereid met tomaten, uien, bieten en wortelen, en een haverdrank. Behalve de rijst en de haver komen alle ingrediënten uit de tuin van deze Ixil-vrouw uit het dorp Vichibalá in de gemeente San Juan Cotzal.

Er is een twinkeling in haar ogen te zien, niet zozeer omdat ze haar drie dochters nu betere maaltijden kan voorzetten, maar omdat ze nu toegang heeft tot kennis die haar lang was ontzegd.

‘Als kind had ik er geen idee van dat al deze kruiden en groenten waarmee ik nu kook bestonden’, zegt ze.

Als kind had ik er geen idee van dat al deze kruiden en groenten waarmee ik nu kook bestonden.

Alleen bonen en tortilla’s

Catarina is lid van een groep van zeventien vrouwen in haar gemeenschap die over de teelt van inheemse soorten in het Ixil-gebied leren en zo diverse en voedzame maaltijden willen bereiden. ‘Thuis aten we alleen bonen en tortilla’s, en soms wat kruiden’, zegt ze.

De Ixil-gemeenschappen maken vaak gebruik van ingrediënten als zwarte nachtschade en squashbladeren, maar ‘niemand wist nog hoe je ze goed moest bereiden en al hun voedingsstoffen moest benutten’, zegt Domingo Díaz, van het departement Voedselzekerheid (Sesan).

Chronische ondervoeding

Het was geen gemakkelijk leerproces voor Catarina en de andere vrouwen. Quiché is een van de meest achtergebleven regio’s van het land, geven alle ontwikkelingsindicatoren aan. De Human Development Index is 0,424, 82,8 procent van de bevolking leeft in armoede en 55 procent van de kinderen in het eerste leerjaar lijdt aan chronische ondervoeding.

In de drie gemeenten van de Ixil-regio (Santa María Nebaj, San Juan en San Gaspar Chajul Cotzal) leeft 87 procent van de bevolking in armoede, maar liefst 72 procent van de kinderen lijdt aan chronische ondervoeding. Vrouwen hebben er beperkt toegang tot onderwijs, gezondheidszorg en grond. Ook de politiek blijft een mannenzaak.

Minder conserveringsmiddelen

Het project waar Catarina Torres aan deelneemt, past in een programma voor geïntegreerde plattelandsontwikkeling in de Ixil-regio. Dat wordt gefinancierd door de Zweedse overheid en uitgevoerd door verschillende VN-instanties, waaronder de Voedsel- en Landbouworganisatie (FAO), het ministerie van Volksgezondheid, het ministerie van Landbouw, Sesan en lokale overheden.

Het idee is dat gezinnen voorouderlijke culturele praktijken hernemen.

De FAO werkt met 2232 families in de Ixil-gemeenten. Het programma moet hun voedselzekerheid waarborgen, hun voedingskwaliteit verbeteren, bijdragen tot een adequaat beheer van natuurlijke hulpbronnen, en hun inkomen diversifiëren.

‘Het idee is dat gezinnen voorouderlijke culturele praktijken hernemen’, zegt FAO-medewerker Jonás Colón. ‘Dat leidt tot de consumptie van meer inheemse producten, die de plaats innemen van sterk bewerkte voedingsmiddelen die additieven en conserveringsmiddelen bevatten.’

Moestuinen

Elke gemeenschap heeft zijn promotor. Die brengt de mensen samen, met de bedoeling om nuttige kennis over te dragen voor hun ontwikkeling (kennis over moestuinen, goede praktijken in het huishouden, enzovoort). Waar mogelijk is die promotor iemand uit de gemeenschap, of iemand die de taal van de regio kent.

‘Dit vergemakkelijkt de communicatie en verlaagt de drempel voor de gezinnen om deel te nemen’, zegt Rosa Chávez van het ministerie van Landbouw.

Van de meer dan tweeduizend families kregen er al vijfhonderd training. De klemtoon ligt op de verbetering van voedingsgewoonten, op het gebruik van inheemse planten, op productie in moestuinen.

Minder uitgaven

‘Dat heeft het ons mogelijk gemaakt om de uitgaven te verminderen’, zegt Catarina, ‘We hebben het eten bij de hand en kunnen het geld investeren in andere behoeften van het huishouden.’ Omdat het inheemse soorten zijn, hebben de gewassen ook minder verzorging nodig. Dat spaart meststoffen en insecticiden uit.

‘Het wordt ook makkelijker opgepikt door de families, omdat ze al vertrouwd zijn met de smaken’, zegt Colón.

Moeilijk toegankelijk

In Vichibalá doen veel vrouwen mee. Maar het is niet evident om het programma naar andere Ixil-gemeenschappen uit te breiden. Veel dorpen zijn moeilijk toegankelijk, de ouders zijn er laaggeschoold, en de consumptie van verwerkt voedsel met additieven is sterk ingeburgerd.

Via gesprekken en training proberen we sommige eetgewoontes te veranderen, maar het is niet gemakkelijk.

‘Via gesprekken en training proberen we sommige eetgewoontes te veranderen, maar het is niet gemakkelijk’, zegt Candelaria Zapil van het Centrum voor Voedingsherstel (CRN), een onderdeel van het gezondheidsministerie. Een van de factoren die armoede het meest beïnvloedt, is net de beperkte toegang tot voedzaam voedsel.

Meer energie om te spelen

In 2015 ging het centrum daarom aan de slag met 50 Ixil-kinderen. Het werkte een methode uit om hun ouders te trainen op het vlak van gezonde voeding. Via huisbezoeken werd geleerd wat voedzame maaltijden zijn, hoe je die bereidt en hoe inheemse planten daarin een rol kunnen spelen.

Het bleek een effectieve strategie. Het aantal kinderen met acute ondervoeding is sterk gedaald.

Ook Catarina ziet al verschillen bij haar dochters. ‘Door de voeding te veranderen zijn mijn dochters nu blij met het eten dat ik voor hen klaarmaak, ze slapen niet meer in de namiddag en hebben meer energie om te spelen.’

De tijd dat er alleen maar bonen en tortilla’s op tafel kwamen is voorbij. ‘Nu wil ik desserts leren maken. En ik wil ook nieuwe gewassen leren kweken.’

Tekst: Jorge Rodríguez