Welke generatiekloof? Jong en oud lijken sterker op elkaar dan je denkt

Jongeren en ouderen lijken volgens de Britse onderzoeker Bobby Duffy meer op elkaar dan we vaak denken. Wat veranderd is, is vooral de wereld rond hen. “Er is helemaal geen generatieoorlog, het grootste gevaar vandaag is dat we uit elkaar groeien.”

Millennials snel verveelde jobhoppers die het liefst zo weinig mogelijk werken? Klopt niet: eerdere generaties veranderden in hun jonge jaren veel vaker van werkgever – millennials zijn al lang blij dat ze een vaste baan hebben – en vandaag werken álle generaties minder uren per week dan vroeger. Gen Z de meest groene en ethisch consumerende lichting? Andere generaties doen nauwelijks voor hen onder qua bezorgdheid om het klimaat, terwijl het boycotten van bedrijven vooral iets is van mensen op middelbare leeftijd – de (baby)boomers (geboren tussen 1945 en 1965) en de Gen X’ers (geboren tussen 1966 en 1979).

Sociaal wetenschapper en directeur van The Policy Institute aan het King’s College in Londen Bobby Duffy ontrafelt in zijn jongste boek Generations talloze misvattingen over jong en oud. Zijn analyse van meer dan vijftig jaar onderzoek is bijwijlen overdonderend, maar dodelijk voor generationele stereotypen. Die danken hun hardnekkigheid volgens Duffy, zelf ooit directeur van het Social Research Institute van marktonderzoeksbureau Ipsos, vooral aan slecht onderzoek, sensationele nieuwsberichten, consultants van marketeers en hr-departementen, en in toenemende mate ook politici. Niet dat het aan interesse ontbreekt. ‘Generatiemythes beantwoorden aan onze diepmenselijke behoefte om onze plaats in het grotere geheel te begrijpen’, zegt Duffy. ‘We vertellen verhalen over onszelf, over wie we wel en niet zijn, en dat doen we ook over anderen. Die verhalen sluiten ook aan bij onze eigen ervaring van de wereld en onze omgeving: als kind voelen we ons verbonden met leeftijdsgenoten en merken we al gauw dat we anders zijn dan onze ouders, die in onze ogen uit een andere tijd met andere ideeën komen. In onderzoek noemen mensen hun geboortedatum en leeftijd ook als een belangrijk element van hun identiteit – achter hun interesses, waarden en opinies, maar voor sociale klasse, afkomst en religie. Dat de stereotypen blijven hangen, is geen verrassing: onze hersenen houden van een overzichtelijke indeling van de wereld en van eenvoudige verklaringen voor complexe fenomenen.’

Hoe mensen zich gedragen en denken heeft volgens u weinig te maken met hun geboortejaar. Welke factoren doen er wel toe?

‘Eén reden voor onze onderlinge verschillen is de levensfase waarin we ons bevinden. Belangrijke momenten zoals alleen gaan wonen, kinderen krijgen en op pensioen gaan herschikken onze prioriteiten. Zo neemt de waarde die we hechten aan geld verdienen af met onze leeftijd. Naast onze levenscyclus worden we beïnvloed door periode-effecten: plotse gebeurtenissen zoals een economische crisis of een pandemie en langzame maatschappelijke trends die iedereen beïnvloeden. Zo maakten alle generaties zich meer zorgen over terrorisme na de aanslagen in 2015 en 2016 en stelden ze allemaal in de loop van de tijd hun kijk op homoseksualiteit bij. Tot slot zijn er cohorte-effecten: stabiele verschillen tussen mensen die te maken hebben met het specifieke tijdperk waarin ze opgroeiden en gevormd werden. Zo drinken jongeren minder dan ouderen en zijn ze minder religieus. Dat is geen periode-effect: elke generatie blijft qua alcoholconsumptie en religieuze betrokkenheid vrij constant doorheen de tijd. Veel stereotypen en ingebeelde verschillen ontstaan omdat we alles reduceren tot een cohorte-effect. Maar veel dingen die we generationeel noemen, zijn dat niet.’

Wat met het idee dat mensen met de jaren conservatiever worden?

‘Wat ons stemgedrag betreft is dat zeker zo. In het Verenigd Koninkrijk wordt de waarde daarvan voor de Conservatieve Partij op 0,35 procent per jaar geschat, wat in de loop van een politieke carrière gigantisch veel is. Maar wat vooral in het oog springt, is hoezeer ook de oudere generaties de algemene culturele trends volgen. Niet alleen in hun houding tegenover homoseksualiteit, maar ook in hun kijk op de rol van vrouwen in het gezin en de samenleving en in hun opvattingen rond ras en raciale gelijkheid. Ze zijn iets minder progressief dan jongeren omdat ze opgroeiden in een tijd met heel andere ideeën, maar het verschil is klein en hun opvattingen evolueren in dezelfde richting. Het idee dat we op een bepaald moment niet meer veranderen en almaar stugger worden in onze overtuigingen klopt niet: ook ouder worden is complexer dan de stereotypen suggereren.’

Babyboomers hebben een heel andere levensstijl en ideeën dan hun ouders. Van een dergelijke breuk tussen de generaties is geen sprake?

‘Op cultureel vlak is onze samenleving de laatste decennia enorm veranderd, maar dat begon niet met de millennials of Gen Z. Vandaag lopen de meningen van jong en oud vooral uiteen op het vlak van nieuwe thema’s zoals de Black Lives Matter-protesten, genderidentiteit en transgenderrechten, maar dat is niet nieuw, en doorgaans de start van een verandering waarin de oudere generaties de jongere volgen. Wat ik wil benadrukken, is dat die kloof vandaag niet groter is dan in de jaren zestig, integendeel. Dat het zo aanvoelt, is een periode-effect: de toenemende aandacht voor twistpunten in de media, de politiek en op de sociale netwerken, in combinatie met moeilijke economische omstandigheden en een dalende koopkracht die ons dubbel zo gevoelig maken voor veranderingen in de samenleving. Het idee leeft dat er een oorlog woedt tussen woke jongeren en vastgeroeste ouderen, terwijl de echte verschillen elders liggen.’

De grootste kloof vandaag is volgens u van financiële aard.

‘Boomers kenden betere economische omstandigheden dan hun kinderen en zagen hun inkomen sterker toenemen. Velen konden op jonge leeftijd een woning kopen en plukten mettertijd de vruchten van de enorme stijging van de waarde van vastgoed. Jongere generaties daarentegen zagen hun inkomen stagneren door opeenvolgende economische crisissen, terwijl de prijs van een eigen woning almaar steeg. Erfenissen worden door de toegenomen levensverwachting ook steeds later ontvangen of aan de zorg voor de ouders besteed. Het gevolg is dat jongeren op latere leeftijd financieel onafhankelijk worden en het huis uitgaan, en dat ook bepaalde levenscycluseffecten zich met aanzienlijke vertraging manifesteren. Onder meer qua autobezit, seksuele activiteit, de populariteit van het huwelijk en hun vruchtbaarheidscijfer zijn jongeren niet radicaal anders, maar duurt het door hun uitgestelde volwassenheid langer voor de gelijkenissen met voorgaande generaties optreden. Dat jongeren langer thuis wonen heeft echter niets met intrinsieke kenmerken te maken. De cruciale factor zijn de omstandigheden, maar die gaan verloren in de stereotypen: millennials en Gen Z’ers zijn lui en gemakzuchtig en kunnen zich niet redden.’

We houden hen verantwoordelijk voor zaken waar ze weinig invloed op hebben?

‘Precies. Sociaal psychologen noemen dat de fundamentele attributiefout: onze neiging om het gedrag en het wedervaren van anderen te verklaren aan de hand van persoonlijkheidskenmerken, terwijl we zelf het slachtoffer van de context zijn. Snijden we iemand de pas af in het verkeer, dan is dat omdat we te laat zijn voor een belangrijke afspraak, doet een ander hetzelfde, dan is het een eikel. Het omgekeerde doet zich voor bij succes: valt het ons te beurt, dan hebben we daar zelf voor gezorgd, overkomt het een ander, dan had die een meevaller. Dat zie je ook in de manier waarop jongeren overladen worden met advies over zuiniger leven, sparen en goed investeren – alsof de babyboomers hun rijkdom enkel aan zichzelf te danken hebben. Daarnaast verwijten we jongere generaties dat ze materialistisch zijn, terwijl die houding niet alleen samenhangt met hun levensfase, maar ook met de context: geld en rijkdom worden extra belangrijk als je financiële vooruitzichten mager zijn.’

Jongeren wonen langer bij hun ouders. Toch vreest u dat de generaties uit elkaar groeien.

‘We leven in riskante tijden, meerdere krachten trekken ons uit elkaar. Zo verjongen de steden door hun economische aantrekkingskracht op jongeren en migranten, terwijl andere plekken verouderen door een overwicht van leeftijdsgroepen die minder kinderen krijgen. Ook op technologisch vlak leven we steeds verder uit elkaar, want jongeren gebruiken andere socialemediaplatformen dan de overige generaties. Dat zijn ideale omstandigheden voor stereotypen en vooroordelen: hoe minder contact we hebben met andere groepen in de samenleving, hoe groter de kans op onbegrip en afkeuring. Bovendien kunnen we onze verzuchtingen over andere generaties en vermeende verschillen onophoudelijk ventileren op de sociale media. Mensen identificeren zich meer met hun eigen leeftijdsgroep en distantiëren zich van de ‘andere’ groep. Een van onze grootste prioriteiten na de pandemie is het herstellen van het rechtstreekse contact tussen de generaties, want dat is cruciaal voor onze positieve relaties met elkaar.’

Ziet u al aanwijzingen van toenemende rancune?

‘Een van de sterkste politieke trends in verschillende landen sinds enkele jaren is de opkomst van leeftijd als politieke scheidslijn. In het Verenigd Koninkrijk steunde partijvoorkeur vooral op sociale klasse en inkomen, nu is de leeftijdskloof in het stemgedrag groter dan ooit tevoren: zeventigplussers stemmen massaal voor de Conservatieven, terwijl de overgrote meerderheid van de jongere kiezers voor Labour kiest. Politieke partijen en de media gaan daarin niet vrijuit, want die vertalen strijdpunten steeds meer in generationele termen, als een strijd tussen jong en oud. Dat is niet zonder gevaar: rond veel thema’s zijn de verschillen momenteel niet zo groot, maar door top-down generaties tegen elkaar op te zetten kan dat snel veranderen. Verhalen over ouderen die de toekomst gestolen hebben en jongeren die moeten terugvechten, creëren onze realiteit net zozeer als dat ze die beschrijven, zeker in tijden van grote onzekerheid en slechte economische vooruitzichten.’

U stelt onomwonden dat de pandemie alle generaties treft, maar de jongere meer.

‘Millennials en Gen Z lijden op heel wat vlakken het meest onder de pandemie. Economisch omdat ze vaker in zwaar getroffen sectoren zoals de horeca werken, maar ook sociaal en mentaal, omdat de omgang met anderen eens zo belangrijk is in hun levensfase en ze gemiddeld krapper en slechter behuisd zijn dan eerdere generaties, met minder private buitenruimte. Zij zullen ook het langst met de langetermijneffecten van de pandemie leven en tegelijk het zogenaamde scarring effect van dergelijke crisissen ondervinden. Wie in moeilijke omstandigheden op de arbeidsmarkt komt, draagt dat qua professionele en financiële vooruitgang zijn hele leven met zich mee. Bovendien vormen mensen hun waarden en gedrag vooral als late tieners en jonge twintigers, wat betekent dat de gebeurtenissen in die jaren een grote stempel drukken op hoe we ons als individu ontwikkelen. Dus nee, de pandemie is niet voor iedereen een uniform periode-effect. De gevolgen voor verschillende groepen lopen sterk uiteen, en je leeftijd is een sleutelelement.’

Dus ook de pandemie zet de solidariteit tussen de generaties onder druk?

‘Er ging veel aandacht naar mensen die de regels aan hun laars lappen, maar het grotere verhaal is zeker geen generatiestrijd, wel dat de verregaande maatregelen om oudere en zwakkere mensen te beschermen massaal nageleefd werden, ook door jongeren. Op zich verwondert dat me niet, onze familiebanden creëren een directe band met andere generaties die vaak veel hechter is dan die met leeftijdsgenoten. Onze liefde voor onze ouders en grootouders vertaalt zich in een bredere maatschappelijke bekommernis om de vorige generaties. Dat is ook een van de redenen waarom jongeren in onderzoek hogere pensioenen steevast voorrang geven op uitkeringen die hun meer ten goede zouden komen – omdat ze belang hechten aan de zorg voor oma en opa. Een andere reden daarvoor is eigenbelang, omdat ze op een dag zelf oud zullen zijn en de huidige pensioenen een idee geven van wat ze zelf zullen ontvangen. Wie aan die uitkeringen wil raken, schiet er later dus zelf bij in. Wel belangrijk is dat we dankzij de vaccins zo snel mogelijk af raken van coronamaatregelen die net de scheiding tussen jong en oud beogen. Nogmaals, er is helemaal geen generatieoorlog, het grootste gevaar vandaag is dat we uit elkaar groeien.’

Deelt u de grote verwachtingen die velen hebben van jongeren?

‘Ik begrijp dat iemand als Barack Obama hun hoop en moed wil geven, maar we moeten oppassen voor een vals gevoel van zekerheid. Er is geen onvermijdelijke tocht naar meer sociaal-economische gelijkheid of een duurzamere wereld. Jongeren zijn het over zulke thema’s minder eens dan de stereotypen laten uitschijnen, terwijl hun consumptiegewoonten niet op een ommekeer wijzen. Bovendien veranderen mensen voortdurend: zowel nieuwe levensfasen als crisissen en andere periode-effecten zullen hun parcours beïnvloeden. Het andere punt is dat de uitdagingen van onze tijd de steun van iedereen vergen, niet in het minst omdat ouderen zowel demografisch als financieel het overwicht hebben en kwesties als het klimaat hun ook zorgen baren. Laten we jongeren niet influisteren dat ze niet kunnen rekenen op de andere generaties en zo verdeeldheid zaaien. Dan schuiven we de bestaande problemen niet alleen door, maar creëren we er ook nieuwe.’