Tussen vader en zoon blijven vaak veel dingen onbesproken. Knack Weekend vroeg aan vier mannen om naar aanleiding van Vaderdag in hun pen te kruipen en een brief te schrijven aan hun Oude Man.
Sam De Graeve is uitgever bij Borgerhoff & Lamberigts. In oktober schreef hij het boek Dag vader, een lange brief waarin hij hun relatie adresseert.
Dag Vader,
Ik weet niet wat ik me herinner van onze jeugd. Flarden. Anekdotes. Sferen. Geuren. Ooit, als ik iets ouder ben, zullen er andere herinneringen terugkomen aan die tijd dan diegene die ik vandaag heb, daar ben ik me van bewust. Onze hersens zijn een huis met vele kamers, en van een aantal van die kamers is de deur bij mij gesloten, en bij jou geopend, en omgekeerd.
Soms herinner je je anekdotes, en zijn er geen twee onafhankelijke bronnen die kunnen bevestigen of iets al dan niet gebeurd is.
De enige betrouwbare bron is moeder. Zij heeft haarfijne herinneringen, of die indruk geeft ze me althans sinds ze me in 2000 vertelde dat we op reis in 1974 een geweldig lekkere tomatensoep gegeten hebben in Restaurant Ratskeller in München, maar dat die peterselie erbij niet hoefde.
Wij onthouden eerder het verhaal dan de feiten.
Moeder was niet mee toen we samen langs de muur van Hadrianus wandelden. We zwegen er, we praatten er en we aten er, al mag je mij niet meer vragen wat. Wel dat het goed was. De reis en het eten.
Als cadeau voor je tachtigste schreef ik je een brief. Ik gaf hem uit in boekvorm, omdat het huwelijk ons leert dat je het aan de buitenwereld moet tonen als je elkaar graag ziet. En ik zie je graag. Mijn brief, die verhaalt over onze reis naar Engeland, is niet zeemzoet, maar het is ook geen afrekening. We kwamen weleens wat rotsen tegen in onze jaren samen. Nu jij, dan ik. Samen struikelden we door de voorbije decennia, maar echt vallen deden we nooit. Jij zeker niet. Het hoofd rechtop, moedig voorwaarts.
Je lachte bij ontvangst van die brief niet als een boer die kiespijn heeft, maar zeggen dat je danste van vreugde zou de waarheid ook enigszins geweld aandoen.
Je liet me, toen ik het manuscript in je brievenbus gedropt had, dagen in het ongewisse. Elk uur duurde voor mij een dag. Na vier lange dagen stuurde je – helemaal mee met je tijd – een tekstbericht. ‘Boeiend’, zo luidde je sms-brief terug, ietwat korter dan de mijne. Toen we elkaar enkele dagen later zagen, ging je meer in de diepte, door te vertellen dat in jouw herinnering de Mexicaan die we ontmoetten in de jungle niet, zoals ik schreef, naakt was op een lendendoek na, maar wel degelijk een poncho droeg. En over de boekvoorstelling, een mooie avond vol prachtige toespraken, wist je te vertellen dat je vooral de muziek op prijs stelde.
Die bondige recensies van jou leerden me telkens opnieuw dat de omweg soms het mooist is. Het rechtstreekse gesprek heeft ook zijn charmes, maar soms kan zwijgen niet verbeterd worden. De omweg dus. Vaut le détour. We leggen samen dezelfde levensweg af. Van een begin waar we niet om gevraagd hebben, over een midden waarin we niet te veel brokken proberen te maken, naar een einde waar we niet naar uitkijken.
Dag Vader (22,99 euro) verscheen bij Borgerhoff & Lamberigts. Sam De Graeve vertelt het verhaal van zijn boek graag bij jou in de huiskamer. Meer info via degraevesam@gmail.com
Wim Denolf is redacteur van Knack Weekend. Hij moest dit voorjaar afscheid nemen van zijn vader Daniël, die deze zomer 85 zou worden.
Papa,
Geduld was niet je sterkste kant. Klusjes in huis, het verkeer: voor jou moest het vooruitgaan. Zelf treuzelde je ook niet na je plotse hospitalisatie. Toen je te horen kreeg dat je kanker had en dat het einde nabij was, verzoende je je daar vrijwel meteen mee. Ik ben klaar, het mag, het moet: zo nuchter en onbevreesd was je wel.
Tranen waren niet nodig, benadrukte je. Het was goed zo voor jou, het leven gaat door, en dat moesten wij ook. Twaalf dagen na je opname was het mijn verjaardag en blies je zacht je laatste adem uit. Dat paste wel bij je: als je ergens een hekel aan had, dan waren het regels, etiquette en mensen die je vertelden wat je moest doen. In het leven had je dan ook het hart op de tong. Je zei de dingen zoals je ze zag, zonder opsmuk of verontschuldigingen. Ook daar bewonder ik je al langer voor. Anderen konden het met je eens zijn of niet, maar met jou wist je waar je aan toe was.
Bij de pakken blijven zitten was niets voor jou. Zo heb ik je niet één keer horen klagen over je diabetes. Het begon met pilletjes nemen, dan een steeds beperkter dieet en uiteindelijk prikken en spuiten, maar jij, van eenvoudige komaf en ongeschoold, deed gewoon wat moest. Niet dat ik er even goed in ben, maar wat een voorbeeld, pa.
Het was niet de enige uitdaging die je trotseerde. Het levenslicht zien in 1937, vader worden in 1975 – de wereld veranderde in een rotvaart tussen die jaren. Jij daarentegen had nooit iets anders te horen gekregen dan dat een man een man diende te blijven. Zachtheid en genegenheid tonen, naast de praktische zorgen het ook over intieme zaken hebben: daarvoor had je weinig voorbeelden als kind, en het was ook voor jou lang taboe.
Toch bleef je altijd groeien als mens en sleutelen om je kluis met emoties open te wrikken. Je genegenheid voor mama en mij, je dankbaarheid en je twijfels over bepaalde keuzes, je tranen van het lachen wanneer je herinneringen ophaalde: je openhartigheid de laatste jaren was zo fel en anders dan je hardvochtigheid vroeger dat het van moeten leek – alsof je een kraantje had ontdekt en het niet meer dichtging.
Wat je ook had meegekregen, was dat je zoon maar beter geen homo was. Je worsteling daarmee kwam onze band niet ten goede – ik heb vaak gedacht dat we van verschillende planeten kwamen. Jaren later werd je echter een ruimtereiziger: je legde mentale lichtjaren af, en uiteindelijk vond je het allemaal prima.
Vandaag besef ik dat we het terrein effenden voor wat komen zou. Zo intiem en nabij je afscheid delen, jij die je laatste wensen in mijn handen legt – geen van ons beiden hield het vroeger voor mogelijk. We hebben het goed gedaan, pa, wat een fantastische weg hebben we afgelegd.
Maak je geen zorgen over ons. Je laat geen leegte achter, maar wel je liefde en je moed en gemoedsrust op het einde. Net als de wetenschap dat het nooit ergens te laat voor is en de wijsheden die je zelf graag deelde de voorbije jaren. Slechte dagen gaan net zo snel voorbij als goede, nooit boos gaan slapen: ik kan er niet alleen een tegeltje of tien mee vullen, maar een leven.
Chokri Ben Chikha is theatermaker en acteur. In het verleden wijdde hij al een voorstelling en boek aan zijn vader, maar sindsdien veranderde zijn blik.
Dag pa,
Ik weet dat ge deze brief nooit zult lezen. Ge leest immers geen Vlaams. Ge verstondt het wel, maar ge weigerde het te spreken. Ik kan u de brief voorlezen en zelfs vertalen als ge wilt. Maar de taal die ik nu gebruik associeert gij met vernedering. Zoals dat hier ooit ook gebeurde met het Frans.
Ze hebben het u moeilijk gemaakt. Gelijk gij ons. Omdat ze u uitgelachen hebben met uw ‘raar en stinkend’ eten in de kantine van de fabriek. Gelijk gij ons, als we vroegen of we mee op schoolreis mochten gaan, dat vondt ge ridicuul. We moesten ons geen illusies maken, we zouden er nooit bij horen. De cijfers liegen niet, vandaag staat in de krant dat de helft van de Vlamingen ons nooit wil zien als een van hen, wat ge ook doet.
Nooit hebben ze u een complimentje gegeven, gelijk gij ons evenmin. Ge waart niet bang of vies om uw handen te gebruiken. Ook niet tegen ons. Deze brief zal u nooit bereiken, want ge bent er niet meer, pa. Fysiek nog wel, mentaal veel minder. Desondanks schrijf ik u, terwijl ik u al twee keer heb begraven, eerst in een voorstelling, dan in een boek. Ik had me voorgenomen om over u te zwijgen.
Toen ik vader werd van mijn tweede kind, deze keer een jongen, had ik angst om te worden zoals gij. Ik dacht dat ik mijn topstuk van blessures had begraven, maar onlangs voelde ik de wonde openrijten toen ik de documentaire Why We Fight? zag van Alain Platel en Mirjam Devriendt. Performer Samir M’Kirech vertelde over zijn jeugd en zijn ouders. Ook zij hadden schrik dat hun kinderen racisme zouden ervaren. Ook zijn pa was gewelddadig, maar hij omschreef diens slagen als ouderliefde. Ik kan dat niet. Samirs woede richtte zich eerder tegen de Franse politieke klasse en de publieke opinie. Ik moet hier terugdenken aan die cijfers in de krant, pa. Een groot deel van de Vlamingen heeft u nooit omarmd en ook vandaag niet.
Dat is ook geweld.
Ik schrijf deze brief omdat die woede mij ook iedere morgen doet opstaan, gelijk toen ook u, pa. Omdat gij ook hebt afgezien van uw pa. Kinderen moeten zogezegd dankbaar zijn dat ze dit leven hebben gekregen. Er is geen alternatief. Ik schrijf deze brief omdat pa’s zo gekweld worden door wat zij zelf als trauma verkopen, doorgeven, uitruilen, cadeau doen. Omdat ik me nu afvraag: pa, komt geweld voort uit oprechte onwetendheid of gewetensvolle domheid? Brecht schreef ooit dat domheid onzichtbaar wordt als ze maar groot genoeg is.
We wandelen nu arm in arm op zondag in het park, gij op uw laatste beentjes, ik met tederheid, denk ik. Omdat ge soms niet meer weet of ge nu in Tunis of Brugge bent, omdat ik die zwijgende muur tussen ons steen voor steen ooit wou afbreken. Omdat dat nu tussen ons te laat is. Omdat zorgzaamheid ons klein, kwetsbaar, menselijk en sterk maakt. Omdat iedereen een slachtoffer is en schreeuwt dat het de schuld is van die ander. Omdat het systeem iedereen tegen elkaar uitspeelt. Omdat wij samen het systeem zijn.
Omdat ik zo graag samen met u naar de documentaire Why We Fight? zou willen kijken.
Meer Chokri Ben Chikha? Bekijk zijn voorstellingen Flemish Primitives (3 en 4 juni in Monty Kultuurfaktorij in Antwerpen) en Testament van een journalist (20 tot 24 juli in Sint-Baafsabdij in Gent). actionzoohumain.be
Joris Hessels is televisiemaker en acteur. Ook al heeft hij ontelbaar veel mensen geïnterviewd, hij heeft nog veel ongestelde vragen voor zijn vader.
Lieve papa,
De laatste keer dat ik je een brief schreef, was toen ik op mijn tiende met de mutualiteit mee moest naar Amberloup. ‘Dag mama en papa, het eten is hier lekker en ik heb al veel vrienden gemaakt.’ De boodschap kwam pas aan toen ik al lang thuis was. Nee, dat schrijven doen we niet echt. Je bent eerder het type dat de telefoon opneemt en snel zegt: “Ik geef je mama even.” Ten onrechte, want ik wil vaak weten hoe het met je gaat. Misschien nu meer dan ooit.
Inmiddels ben ik immers zelf vader. Van een nieuw samengesteld gezin, godbetert. Vaderschap is niet makkelijk, veruit het moeilijkste wat ik gedaan zal hebben. Het maakt je klein, onzeker, onwetend en bang. Tegelijk kan je alles aan en doet het je rijker voelen dan ooit. Had jij dat ook? Heb jij dat ook? Vijf kinderen heb je grootgebracht, met grote en kleine inspanning. Niets was te veel, of zo leek het althans. Eerst was je een ietwat stuurse, veel werkende vader en later een zachte, geduldige en gepensioneerde grootvader. Eentje met valse heupen en een hoofddeksel conform de leeftijd.
Heb je Six Feet Under ooit gezien? Ik denk het niet. Het gaat over een familie begrafenisondernemers waarvan de vader al in de eerste aflevering sterft. De jongste zoon ontdekt dat zijn vader een geheime kamer huurde, een ruimte waar hij zichzelf kon zijn en dingen kon doen die hij liever niet aan het daglicht overliet. Dat vind ik een prikkelend en ontroerend idee. Door me veelvuldig mee te nemen naar het theater als kind, leerde jij me dat mooie, creatieve dingen resoneren met je eigen leven en gedachten. Het deed me stilstaan bij het idee dat ook jij een leven leidt waar ik niks of weinig van weet. Omdat je me er nooit over verteld hebt. Omdat ik er nooit naar vroeg.
Het houdt me bezig. Uw jongste zoon, die iedereen kent als diegene die anderen de pieren uit de neus vraagt, die zoon zou zijn eigen vader niet eens een vraag gesteld hebben in zijn leven. Waar droom je van? Heb je spijt van dingen? Zou je andere keuzes maken? Ben je gelukkig? Wat troost je? Wat maakt je kwaad? Moeilijke vragen die ik zelf niet direct zou kunnen beantwoorden. Ik stel ze liever, denk ik. Misschien geldt dat ook voor jou?
Maar wat ik dus wil zeggen: zullen we dat eens doen, zo’n gesprek? Het voelt kunstmatig, ik weet het. Liever laten we het organisch verlopen, maar mijn niet van jou geleende ongeduld noopt me tot het opstellen van een actieplan. Hoe pakken we het aan? Luisterend naar de door ons beiden gesmaakte Bram Vermeulen? Met een bolleke in de hand? Dan nemen we plaats in je bureau, jouw mancave vol documenten waarin alleen jij je weg vindt. Of in de auto? Eentje uit de collectie van die vele tweedehandse modellen waarmee je mij en mijn broers en zussen overal naartoe bracht en kwam halen. Hoe laat ook.
En we nemen onze tijd. Niet de gestolen minuten als ik langskom onderweg van of naar ergens anders. Tijd voor alles wat tussen onze hakkelende zinnen zit. Verdwaalde gedachten die al geruime tijd opgesloten zitten in onze geleefde levens. Ik ben benieuwd. Oprecht. Laat maar weten wanneer en waar, ik zal er zijn. Voor nu wens ik je een pracht van een Vaderdag.
En nu mag je mama doorgeven.
Nieuwe afleveringen van Taxi Joris bekijk je vanaf eind augustus op Canvas.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
