Van de catwalk naar de straat: ballroom als leerschool voor het leven

Het derde en laatste seizoen van Netflix-hit Pose in een ruk uitgekeken? De Rotterdamse Kunsthal duikt in de geschiedenis van de ballroomcultuur en leert dat die springlevend is.

Een bruisende havenstad met 170 nationaliteiten en, via de Holland-Amerika Lijn, een historische band met New York: Rotterdam is om meer dan een reden de geknipte stad voor een tentoonstelling over de ballroomcultuur, een in Harlem geboren lgbt-subcultuur van zwarte mensen en mensen van kleur.

Verrassender is dat de Kunsthal met Deep in Vogue de eerste volwaardige expo over het thema presenteert. De eerste balls, opzwepende wedstrijden op een denkbeeldige catwalk, dateren immers al van de vroege jaren zeventig. Afro- en Latijns-Amerikaanse transgender vrouwen en homomannen in New York creëerden ze als reactie op de discriminatie en stigmatisering waarmee ze niet alleen in de samenleving, maar ook in hun eigen gemeenschappen en de gay wereld te maken kregen. De balls waren hun safe spaces: plekken waar ze geen racisme, homofobie of transfobie hoefden te vrezen, maar wedstrijdgewijs zichzelf konden vieren.

De vaardigheden en het zelfvertrouwen dat mensen opdoen op de balls en tijdens de voorbereiding ervan nemen ze achteraf mee in het echte leven.

Sindsdien omarmden de uitdijende schoonheids-, mode- en danscategorieën op de balls almaar meer gemarginaliseerde identiteiten. Foto’s, video-installaties en eigenzinnige outfits tonen in de Kunsthal welke weg de subcultuur de voorbije vijftig jaar aflegde en hoe voguing – een aanvankelijk op modellenposes gebaseerde dansstijl – ten tonele verscheen. Een aparte wand illustreert hoe de ballroomcultuur het voorbije decennium zowat overal in Europa voet aan wal kreeg. Het eerste Nederlandse ball in 2013 vond trouwens in Rotterdam plaats.

Gekozen familie

Een centrale rol in Deep in Vogue is weggelegd voor de zogenaamde houses, de clans waarbij mensen in de ballroomscene zich sinds jaar en dag aansluiten. Zij bereiden hun leden voor op de verschillende balls en nemen het tijdens de wedstrijden op tegen andere houses in de strijd om de trofeeën. Heel wat clans ontlenen hun naam niet toevallig aan modehuizen – totems van een samenleving die gemarginaliseerde groepen net status ontzegt.

De voornaamste functie van houses is echter van sociale aard, zegt Deep in Vogue-gastcurator Amber Vineyard (37), die met haar House of Vineyard in 2015 het eerste Nederlandse house oprichtte. “Toen de scene ontstond in New York, werden jongeren met een andere seksuele geaardheid of genderidentiteit zelden aanvaard door hun familie. De kans was groot dat je je thuis als iemand anders moest voordoen, er fysiek gevaar liep of door je ouders gewoon op straat gezet werd. Oudere homomannen en transgenders namen hen in huis alsof ze hun eigen kinderen waren en boden hen er niet alleen een veilige omgeving van gelijkgestemden, maar ook de liefde, de emotionele steun en een sense of belonging die ze in hun oorspronkelijke thuis niet vonden.”

De tijden mogen dan veranderd zijn, die rol van chosen family of surrogaatfamilie spelen de houses nog steeds, zegt Vineyard. “Ouders wijzen hun kinderen niet meer zo vaak de deur, maar voor veel lgbtqia+-jongeren blijft het toch moeilijk om thuis helemaal zichzelf te zijn. Voor de grote meerderheid is de nood aan een alternatief support system dat je gevoel van eigenwaarde en zelfvertrouwen versterkt niet verdwenen.” Zelf waakt Vineyard als mother momenteel over ruim twintig “kids” tussen de 18 en 38. “De meesten wonen op hun eentje of elders met andere Vineyards, maar het gebeurt ook dat iemand echt onderdak nodig heeft.”

Je plek verdienen

De van oorsprong Amerikaanse Vineyard was veertien toen ze met haar moeder uit Californië naar Nederland verhuisde, maar vond aanvankelijk moeilijk haar draai. “Ik gedroeg en kleedde me niet zoals mijn omgeving dat van een meisje verwachtte en voelde me voortdurend verplicht te kiezen tussen mannelijkheid en vrouwelijkheid, wat ik gewoon niet kon. De ontdekking van de ballroomcultuur was een bevrijding: ik hoefde helemaal niet te kiezen, ik kon fluïde zijn en mijn gender op ieder moment uitdrukken zoals ik het wilde.”

De wedstrijdcategorieën op de balls beogen net dat, legt Vineyard uit: queer en trans mensen sterken in de uitdrukking van hun identiteit, wat die ook mag zijn. “Ballroom is een leerschool voor het leven. De vaardigheden en het zelfvertrouwen dat mensen opdoen op de balls en tijdens de voorbereiding ervan nemen ze achteraf mee in het echte leven. De kritiek van de jury kan snoeihard zijn, wie voor een trofee gaat op een ball moet zijn plek echt verdienen. Maar dat is in de wereld daarbuiten niet anders.”

Ongeremd jezelf kunnen zijn, geen angst moeten hebben om afgewezen of aangevallen te worden: dat is nog altijd niet vanzelfsprekend in onze samenleving

Hoe dat rijmt met “realness” en de vele subcategorieën daaronder? Daarin presenteren mannen zich bijvoorbeeld als iemand die perfect voor een mechanicien of een advocaat kan doorgaan, terwijl transgender personen hun passability als cisgender bewijzen: iemand wiens genderidentiteit overeenkomt met het geboortegeslacht. “Ballroom viert voor een stuk alles wat zwarte mensen en mensen van kleur uit de lgbtqia+-gemeenschap volgens anderen nooit konden zijn”, zegt Vineyard. “Maar op veel plekken is de kunst om niet ‘ontmaskerd’ te worden ook een kwestie van leven of dood, zeker voor transgender vrouwen. De realness-categorieën op de balls erkennen dat de wereld niet kumbaya is, dat gendernormen wel degelijk impact hebben. Ze belonen mensen uit onze gemeenschap met een trofee voor wat zij in het dagelijkse leven moeten doen uit noodzaak, om te overleven. Voor mij is ballroom een vorm van pleasure activism: samenkomen en plezier maken, maar ook mensen wapenen en bewustzijn creëren.”

Elk weekend een ball

Sinds enkele jaren is de ballroomwereld in volle expansie, weet Vineyard. Zo worden er nog steeds nieuwe categorieën toegevoegd om nog meer gemarginaliseerde identiteiten te verwelkomen en zien zowel in de Verenigde Staten als Europa regelmatig nieuwe houses en balls het licht. De Facebookpagina van Europe Ballroom Scene leert dat er zowat elk weekend wel ergens een ball georganiseerd wordt, van Parijs, Berlijn, Madrid en Stockholm tot minder voor de hand liggende steden als Warschau.

De serie Pose, bij ons te zien op Netflix, vertaalde de geschiedenis van de New Yorkse houses naar het kleine scherm, terwijl leden uit de ballroomgemeenschap in campagnes van merken als Dolce & Gabbana en Coach opdoken.

Ook de Belgische ballroomgemeenschap laat zich niet onbetuigd. Zo organiseerde non-profitorganisatie For All Queens in 2019 het eerste grote ball in ons land en trekt bezielster Zelda Fitzgerald hard aan de kar om de ballroomscene in Brussel en elders uit te bouwen. Zij organiseert op 4 december ook het Dag Sinterklaas Ball in Antwerpen en werkte met For All Queens aan een documentaire over de ballroomcultuur die op 1 oktober in première gaat in het Brusselse Kaaitheater. Precies een maand later, op 1 november, zijn Fitzgerald en andere voortrekkers te gast in Een wereld van verschil, de nieuwe videoreeks van Klara.

De bedrijvigheid is geen toeval, zegt Vineyard: “Queer en transgender mensen die zwart of van kleur zijn, hebben nu meer zichtbaarheid in de samenleving, maar daarmee is het werk niet gedaan. De nood aan een sociaal vangnet, een eigen gemeenschap met safe spaces, is niet verdwenen. Ongeremd jezelf kunnen zijn, geen angst moeten hebben om afgewezen of aangevallen te worden: dat is nog altijd niet vanzelfsprekend in onze samenleving. Denk aan landen waar homoseksualiteit nog steeds illegaal of onbespreekbaar is en mensen fysiek gevaar lopen als ze niet aan de heteroseksuele norm voldoen, maar evengoed aan Nederland. Voor de buitenwereld is het een baken van tolerantie, maar wie kan daar genoegen mee nemen? Tolerantie of echte aanvaarding en inclusie, dat is een groot verschil.”

Marketingstunt

De voorbije jaren richtte ook de mainstream de schijnwerpers op de ballroomcultuur. De serie Pose, bij ons te zien op Netflix, vertaalde de geschiedenis van de New Yorkse houses naar het kleine scherm, terwijl leden uit de ballroomgemeenschap figureerden in campagnes van merken als Dolce & Gabbana en Coach. Het New Yorkse House of Xclusive Lanvin werkt sinds vorig jaar officieel samen met het gelijknamige Franse modehuis, terwijl Marc Jacobs vorige maand actief steun verleende aan de oprichting van een house dat zijn naam draagt.

Toch bekijkt de scene de aandacht met enig wantrouwen. Zo zijn weinigen vergeten hoe Madonna in 1990 de ballroomcultuur exploiteerde in Vogue en dansers uit de subcultuur inhuurde voor de begeleidende muziekvideo. Enkelen waren later dat jaar ook te zien in de Blond Ambition-wereldtournee en de documentaire In Bed with Madonna die erop volgde.

Een gemiste kans om echt bruggen te bouwen, zegt Vineyard: “Het enige waar het Madonna om ging, was haar eigen populariteit. Ze maakte voguing bekend bij het grote publiek, maar over de ballroomcultuur of de dagelijkse beslommeringen van onze gemeenschap werd met geen woord gerept. Sterker nog, de dansers die al tongzoenend te zien waren in de documentaire en in sommige gevallen nog in de kast zaten, werden niet eens om hun toestemming gevraagd – zij werden gewoon te grabbel gegooid, alsof hun levens niet meer dan een marketingstunt waren.” Hun eigen verhaal vertellen, dat konden de dansers pas in 2016 in Strike a pose, een Nederlands-Belgische documentaire waarrond toen ook Knack Focus een uitgebreid interview met hen bracht.

Gelijkaardige ervaringen had de ballroomgemeenschap met de pers, benadrukt Vineyard: “Veel journalisten liggen niet wakker van het bevorderen van begrip en aanvaarding, maar focussen louter op het fotogenieke, extravagante aspect van de balls, zonder het hoe of het waarom mee te geven. Anderen vragen naar je eigen verleden, zoals jij ook net deed. Dan voel ik me niet altijd veilig. Sommige herinneringen zijn pijnlijk, en achteraf is het altijd afwachten wat iemand ermee doet.”

Met en door de gemeenschap

Een en ander verklaart volgens Vineyard het besloten, zelfbeschermende karakter van de ballroomgemeenschap. “Uiteraard is het belangrijk dat we naar buiten treden en racisme en homo- en transfobie aankaarten. Alleen mag dat niet ten koste gaan van de safe spaces die de balls mensen bieden. Ja, er zijn extravagante kostuums en energieke performances die aan entertainment doen denken, maar de balls zijn er niet om de grote massa te vermaken. Het is niet de bedoeling dat we mensen blootstellen aan dezelfde hatelijkheden waar ze elders al genoeg mee te maken krijgen.”

Waarom Vineyard wel inging op de uitnodiging van de Kunsthal om samen aan Deep in Vogue te werken? “Ik ben altijd op mijn hoede, maar in dit geval was het duidelijk dat dit een project met en door de ballroomgemeenschap zou worden. Dat is veel interessanter dan een expo die alleen maar over ons gaat. Willen we het grote publiek echt laten zien waar het in de ballroomcultuur om draait, waarom we doen wat we doen, dan moeten we mee aan tafel zitten.”