Uitvaarten anno nu: hoe begin je aan het einde?

Belastingen en de dood, het zijn de enige twee zekerheden in het leven. Elk van ons zal ooit een begrafenis moeten organiseren en snel honderden beslissingen moeten nemen over dingen waar hij misschien nooit over heeft nagedacht. Wij legden ons oor te luisteren bij ervarings- en andere deskundigen.

Een goede begrafenis is een vorm van levenskunst’, stelt Hannah (47). Eentje waar haar familie jammer genoeg goed in is geworden, nadat ze haar vader, moeder, peter en broer heeft verloren. ‘Het is een eerbetoon en ook een erkenning voor het verlies. Je creëert een herinnering waar je mee verder kunt en dat haspel je niet zomaar af. In loving memory, zeggen ze in het Engels. Dat lijkt me een goede gids.’ Hannahs vader en moeder kregen een traditioneel afscheid. ‘We zijn een degelijke katholieke familie, dus was er een mis, met klassieke muziek, maar ook met zelfgeschreven teksten. Voor mijn peter lag dat anders. Hij was een vrije geest, een beetje artistiek, een drukker. Voor hem hebben we een burgerlijke dienst gehouden, hij is begraven in de trui van zijn filmclub, zijn vrienden en familie zijn komen spreken en bij het buitengaan zong Tom Waits Closing Time. We hebben ook met de drukker gediscussieerd, want we wilden absoluut zijn lievelingsletter op het bidprentje. De directeur van het RVT waar hij woonde, vertelde dat het zo mooi was dat het hem kippenvel had bezorgd. Na de crematie gingen we om vijf uur naar het kerkhof. Het was november, het werd net donker en het had gesneeuwd. Het licht was magisch mooi. Een speciale dag, voor een speciaal mens.’

Hoe we afscheid nemen van onze geliefden is de laatste vijftien jaar drastisch veranderd, vertelt Thomas Heiremans van Sereni, tevens woordvoerder van de Vlaamse Autonome Raad voor het Uitvaartwezen. ‘Het aantal crematies blijft stijgen en er zijn almaar minder kerkdiensten. We nemen vaker afscheid in een uitvaartcentrum, crematorium of op een andere locatie. Wat vooral veranderd is, is de invulling van zo’n dienst.’ Klopt, stelt ook psychologe en rouwtherapeute An Hooghe van Verbinding in Verlies. ‘Vroeger was een mis een overgangsritueel, een moment van afscheid waarbij het lichaam ter aarde werd gedragen. Vandaag is het een eerbetoon, waarbij de overledene centraal wordt gezet en we terugkijken op een leven. Er wordt meestal niets gezegd over hoe de mensen die achterblijven verder moeten en toch helpt deze dag om verder te kunnen.’

Te intieme kring

‘Toen mijn moeder voor de zomer stierf, had ze gezegd dat ze in intieme kring wilde begraven worden’, vertelt Alain (56). ‘Ik vond dat jammer. Twee jaar geleden hebben we mijn schoonmoeder begraven. Haar oudere zus kwam vertellen hoe ondeugend ze was als kind, de kleinkinderen hebben iets voorgelezen, een collega haalde herinneringen op aan haar werk, je kreeg echt een idee van hoe rijk haar leven geweest was. Het was verdrietig, maar er zat ook humor en levensvreugde in. En mijn vrouw heeft ontzettend veel gehad aan de vele vrienden en collega’s die naar de dienst kwamen, zelfs mensen die haar moeder nooit ontmoet hadden. Dat heb ik echt gemist bij mama. Het was zo schraal, en als ik eerlijk ben, dan had ik die dag ook graag mijn vrienden gezien. Ik zag een goede kameraad pas weken later voor het eerst en het was duidelijk dat hij niet wist of hij er nu iets over moest zeggen of niet. Zo’n dienst maakt dat toch makkelijker.’

Iets wat An Hooghe begrijpt. ‘Iemands moeder was ook iemands vriendin, iemands buurvrouw, iemands leerkracht of collega, iemands chiroleidster. Bij intieme begrafenissen vinden mensen het soms jammer dat ze geen eer hebben kunnen betuigen aan de overledene of de rouwenden hun steun niet gegeven hebben.’

Het langste uur van haar leven was dat aan de uitgang van de zaal, om handjes te schudden na de uitvaart van haar moeder, vertelt Nathalie (48). ‘Het leek eindeloos, maar het deed ook deugd. Mensen die je in de ogen kijken en zeggen dat ze meeleven, die geloof je. Ik weet na dertien jaar nog precies wat bepaalde mensen toen gezegd hebben.’ We zien vaak op tegen dat handen schudden, vertelt An Hooghe, maar het kan troost bieden. ‘Natuurlijk is het vermoeiend.

Voor de nabestaanden is een uitvaart sowieso een uitputtingsslag. Na het overlijden en die dagen vol werk en vragen zijn ze perte totale. Maar toch is het belangrijk om dat met je omgeving te delen. Je wilt weten dat je geliefde iets betekende voor andere mensen en het troost je om te voelen dat je zelf ook gesteund wordt. Laat ons eerlijk zijn: wie er is op die uitvaart is belangrijk. Er zijn mensen die breken met vrienden omdat die niet naar een begrafenis zijn gekomen. Dat doet doodgewoon pijn.’

Trappist erbij

‘Ik kom uit een groot nest,’ vertelt Hannah (47), ‘en na de dood van mijn moeder zijn we allemaal, zonder partner, weer naar ons ouderlijke huis teruggekeerd. Ik herinner het me als een gezellige week. Iedereen had min of meer zijn taken en we wilden het allemaal goed doen voor haar. Ze lag thuis opgebaard, dat was de traditie in onze familie. Op een avond zijn we met zijn allen bij haar gaan zitten, trappist in de hand. Mijn zus zei: ‘Moeten we eigenlijk niet naar bed, het is al laat.’ ‘Nee,’ zei mijn broer, ‘niemand kan ons nu nog zeggen wat we moeten doen.’ Ik denk nog vaak terug aan die paar dagen.’

Overledenen die thuis worden opgebaard zijn vandaag zeldzaam, mensen die mooie herinneringen hebben aan die paar dagen tussen dood en begrafenis niet. ‘Dat zijn intense momenten’, vertelt An Hooghe. ‘Er is een soort intimiteit, met de overledene en met de omgeving. Andermans emoties zien kan troost bieden.’

‘Mijn vrouw is twee jaar geleden bij een ongeluk omgekomen’, vertelt Valerie (42). ‘Ik kon amper ademen in de dagen na haar dood, laat staan nadenken of beslissingen nemen. Bovendien waren haar ouders op reis in Zuid-Afrika en zij raakten pas de dag voor de begrafenis weer in België. Ik herinner me niets van het eerste gesprek bij de begrafenisondernemer, maar heb meteen daarna onze beste vriendin gebeld. Foto’s uitzoeken, mensen teksten laten schrijven, terugkoppelen naar mijn schoonouders, zij heeft bijna alles geregeld. Woorden kunnen niet uitdrukken hoe dankbaar ik haar daarvoor ben.’

Alleen een afscheid regelen is heel zwaar, vertelt An Hooghe, dus een ondersteunend netwerk is belangrijk. ‘Ik zie soms dat één of twee mensen die het vertrouwen van de rest van de nabestaanden hebben de boel in handen nemen. Er is misschien ook een verschil tussen iemand die plots sterft en iemand die al lang ziek was. Dankzij het idee van de wilsbeschikking en misschien ook euthanasie is de dood iets meer bespreekbaar vandaag, denk ik. En er zijn ook gewoon meer keuzemogelijkheden. Ik merk dat mensen minder dan vroeger het taboe uit de weg gaan en vragen wat de zieke graag wil.’

Hannahs broer overleed heel onverwacht en niemand wist wat hij op zijn uitvaart wou. Maar hij had op een bruiloft een jaar voor zijn dood wel gegrapt dat het impromptu familiekoor dat daar een stuk van Bach bracht, ook op zijn begrafenis mocht zingen. ‘Het was een helse klus om dat te regelen, maar dat is wat we moesten doen. Voor hem.’

Helpende handen

Kan ik iets doen? Een vraag waar Luc (56) gek van werd toen zijn moeder overleed. ‘Doe dan gewoon iets, dacht ik. Mijn vrouw Maaike stelde voor om dingen te delegeren. Drie vriendinnen van mama hebben taarten gebakken en mijn schoonbroer stelde een playlist op voor tijdens de koffietafel, onze zonen hebben een paar fotoboeken gemaakt die circuleerden en waar mensen iets in konden schrijven, een groep buren heeft narcissen in potjes geplant die iedereen mee naar huis kreeg en een vriend heeft foto’s gemaakt op de uitvaart. Veel mensen vonden dat raar, maar we kijken nog vaak in het album dat hij voor ons gemaakt heeft. Wie er was, een detail van de bloemen, of een hand op een arm, het troost me op moeilijke momenten.’

Een fotograaf op de begrafenis is nog zeldzaam, maar er zijn wel specialisten op dat vlak. Logisch, stelt An Hooghe. ‘Van een belangrijk moment wil je een aandenken. Ik heb de begrafenis van mijn vader gefilmd en kijk daar soms naar. Mijn man vindt dat wat raar, maar het is fijn. Op de uitvaart zelf komen een aantal dingen misschien niet binnen, maar op een video of in een fotoboek zie je wat je de dag zelf gemist hebt.’

Vragen over Tuur

Ook die koffietafel bestaat vandaag niet altijd meer uit de traditionele pistolets met kaas en ham, vertelt Thomas Heiremans. ‘In Vlaanderen is er sowieso veel verschil in lokale gebruiken, maar mensen kiezen vandaag soms voor een unieke locatie voor de dienst of wat daarna komt. Een oude theaterzaal, een feestzaal, noem maar op. Men neemt niet alleen afscheid, maar viert ook een leven. Soms letterlijk.’ Na de begrafenis van Irénes moeder werden er oesters, zalm met asperges en roomijs geserveerd. Haar drie favoriete gerechten. Voor de taart was er op de uitvaart van Lucs mama hachis parmentier naar haar recept en Valerie liet de champagne aanrukken, omdat haar vrouw dat ooit in een tv-serie had gezien en had gelachen dat ze dat ook wel zag zitten. ‘Mijn vader was een kwisser,’ vertelt Rik (52), ‘en we hebben zijn afscheid georganiseerd op een zaterdagmiddag om vijf uur, in het zaaltje achter het stamcafé van zijn ploeg. Daarna was er geen koffie, maar een vat, en twee kameraden hadden een Tuurkwis over zijn leven in elkaar gestoken. Mijn vader zou dat geweldig gevonden hebben.’

Misschien ontdek je ook nog iets nieuws, weet Hannah. ‘Wij waren thuis met acht, mijn moeder was voor ons vooral moeder. Maar tijdens de koffietafel kwam een tante vertellen hoe koket ze vroeger was. De herinneringen die daar werden opgehaald, maakten haar voor mij echt een vrouw van vlees en bloed. Er kwam ook veel reactie op het misboekje, waarvoor we acht foto’s uit haar acht decennia hadden geselecteerd. Op dat moment ben je blij dat je voor die persoonlijke toets hebt gekozen.’

Liever niet lezen

Een mooie afscheidsdienst is vandaag een erezaak voor sommige mensen, maar niet voor iedereen. We moeten uitkijken dat het geen verplichting wordt, vindt An Hooghe. Iréne (63) voelde dat zo aan. ‘Mijn moeder is vorig jaar gestorven. We zijn niet echt kerkelijk, dus moesten we over een andere dienst beslissen. Of we een tekst wilden schrijven en voorlezen, vroeg de mevrouw van de begrafenisonderneming. Niemand van ons zag dat zitten, we hebben zoiets nog nooit gedaan. Ik heb een nichtje dat lerares Nederlands is gevraagd om iets voor te lezen, we hebben wat foto’s uitgezocht en verder heeft die begeleidster alles gedaan. Het was oké, maar eigenlijk deed die dienst er voor ons niet zo toe. Daarna hebben we lekker gegeten in het restaurant van een vriend van de familie. En omdat mijn moeder een echte strandjutter was, hebben we de eerste dag van de zomer aan onze cabine op het strand een paar flessen gekraakt en herinneringen opgehaald.’

‘Mensen die niet goed zijn in het uitdrukken van hun emoties voelen misschien wel druk bij zo’n afscheid’, vertelt An Hooghe. ‘En als je niet met woorden of teksten bezig bent, is het best moeilijk om iets te schrijven of voor te lezen. Op zich is dat geen probleem, er zijn heel mooie teksten, gedichten of muziek die uitdrukken wat je wilt zeggen. Soms zie ik mensen die zich schuldig voelen omdat ze voor iets traditioneels kiezen, maar dat is nergens voor nodig. Laat wat de overledene zou gewild hebben een leidraad zijn.’ Hier ziet Thomas Heiremans een rol voor de begrafenisondernemer. ‘Vroeger deden wij vooral de praktische regeling van een uitvaart, nu hebben we ook expertise als het over de inhoud gaat. Sommige families zijn extravert en creatief en gaan zelf aan de slag, maar als dat niet zo is, is het aan ons om een uniek afscheid te organiseren. Wij helpen met ideeën, teksten, muziek, voorzien een ceremoniemeester, noem maar op. De uitdaging voor ons bestaat erin om niet te vervallen in nietszeggende plechtigheden.’

Kinderen toegelaten

Pegs zoon Stan was tien toen zijn opa stierf. Hem niet betrekken bij de uitvaart was geen optie, vertelt ze. ‘Zijn band met papa was sterk en was nog gegroeid terwijl papa ziek was. Stan heeft opgeschreven wat hij voor zijn opa voelde en dat voorgelezen. Dat was zo’n sterk moment. Een goede vriendin die met keramiek bezig is, maakte drie urnes, een voor mama en twee kleintjes voor ons. Stan heeft een tekening van de zon gemaakt, iets wat voor hem symbool staat voor opa, en die mee in de urne gestopt.’

Vroeger werden kinderen vaak op afstand gehouden, vandaag gebeurt dat minder. Maar het taboe rond dood en kinderen is nog niet weg, stelt An Hooghe. ‘Ik krijg daar regelmatig vragen over. We zijn bang dat kinderen de dood niet begrijpen, dat ze verloren gaan lopen op de begrafenis of dat het allemaal te pijnlijk zal zijn. Ik vind dat we kinderen best op een adequate manier betrekken, op voorwaarde dat je uitleg geeft over wat er precies gebeurt en hoe mensen kunnen reageren. Kinderen zijn onder de indruk van emoties bij anderen als ze ze niet meteen begrijpen. Het is ook goed als er iemand is die ze vertrouwen om hen op te vangen tijdens de begrafenis als dat nodig is, want als ouder heb je daar soms de mogelijkheid niet toe.’

Ook een diplomaat

Niet iedereen heeft positieve ervaringen met uitvaarten. Bij Maureen (49) klikte het totaal niet met de begrafenisondernemer. ‘Wij wilden een alternatieve dienst en dat vroeg veel werk. Maar bij alles wat we voorstelden volgden er diepe zuchten, rollende ogen en ontwijkende antwoorden. Die man wilde alles snelsnel afhaspelen. De hele dienst lang dacht ik: papa verdiende zo veel beter. Maar ik had de kracht niet om op mijn strepen te staan. Mijn Britse schoonzus had hetzelfde voor toen haar broer stierf. Zij is toen gewoon van begrafenisondernemer veranderd.’

Dat kan in België ook, als je nog geen contract ondertekend hebt, legt Thomas Heiremans uit. ‘Als je met mensen werkt, kan het gebeuren dat het niet klikt met een klant, maar veranderen is vaak niet nodig. De meeste bedrijven hebben genoeg medewerkers in dienst zodat iemand gevonden kan worden met wie de klant wel wil samenwerken.’ En ja, soms moet je als begrafenisondernemer ook diplomaat zijn. ‘Niet alleen ons vak is veranderd. Ook de maatschappij waarin we werken is geëvolueerd en scheidingen en nieuw samengestelde gezinnen maken het soms ingewikkeld. Dan moeten wij diplomatisch zijn om iedereen tevreden te houden.’ Iets wat ook Ellen (44) moest doen, toen haar gevraagd werd om de begrafenis van haar neef te regelen. ‘Zijn vrouw kon het niet aan, zei ze. Ik heb het uiteraard gedaan, maar het was niet makkelijk. Dit was zijn tweede huwelijk en van zijn eerste echtgenote mocht absoluut geen melding gemaakt worden, ook al was ze de moeder van zijn volwassen kinderen. Dat was hard. En klein, vond ik. Zo’n verdrietig moment is geen tijd om vetes te laten spelen of om je gelijk te halen. Mijn ultieme tip voor een mooie begrafenis is dan ook: doe het vanuit liefde en genegenheid.’