Eeuwen geleden hadden we onze neus nodig om te overleven. Sinds we niet meer zelf moeten jagen op ons avondmaal, vertrouwen we vooral op onze ogen en oren. Maar nu veel mensen door corona aan reukverlies lijden, groeit het besef dat geuren een grotere rol in ons leven spelen dan we dachten.
De neus is het kneusje onder de zintuigen. We leven in een audiovisuele wereld, waarin we vooral afgaan op wat we zien en wat we horen, niet op wat we ruiken. Oude filosofen als Aristoteles en Plato beschouwden de reukzin als het meest dierlijke zintuig, dat een intelligent mens niets kon bijbrengen. Met grote gevolgen: eeuwenlang werd de neus genegeerd en nauwelijks bestudeerd. Tot op de dag van vandaag is onze reukzin het zintuig waar we het minst over weten. Pas in de jaren negentig kwamen Richard Axel en Linda Buck erachter hoe hij precies werkt, toen ze de geurreceptoren ontdekten. ‘De lucht die we inademen gaat naar de longen, maar ook deels naar boven in de neus’, verklaart dokter Lerut, neus-keel-oorspecialist aan het AZ Sint-Jan in Brugge. ‘Daar blijven de geurmoleculen kleven aan een slijmlaag die receptoren bevat. Die herkennen de moleculen aan hun vorm en geven die informatie door aan de geurzenuw, waar geuren worden verwerkt en doorgestuurd naar de hersenen.’
Ik was de luier van mijn zoon aan het verschonen, maar rook niets. Toen wist ik dat er iets niet klopte.
Onzichtbaar maar lastig
Een van de belangrijkste symptomen van een besmetting met covid-19 blijkt het plotse verlies van reuk en smaak te zijn. Vier op de vijf patiënten zouden een verminderd (hyposmie) of zelfs verdwenen (anosmie) reuk- en smaakvermogen ervaren. ‘Dat kan tijdelijk zijn’, vertelde professor neus-, keel- en oorheelkunde Philippe Gevaert (UZ Gent) in het Radio 1-programma De Wereld van Sofie. ‘Wanneer het virus het slijmvlies doet opzwellen, kunnen de geurmoleculen de geurzenuw niet bereiken.’
Dat was het geval voor Wim (38), die plots niets meer rook, kort nadat hij positief testte op covid-19. ‘Ik was de luier van mijn zoon aan het verschonen, maar rook niets. Ook het katteneten niet. Toen wist ik dat er iets niet klopte.’ Ook zijn eten smaakte hem niet meer. ‘Ik proefde nog wel iets, maar het plezier was weg. Dat was beangstigend, want ik geniet van lekker eten en mijn zoontje knuffelen. Gelukkig kwam het na twee weken stilaan terug.’
Ernstiger is het wanneer de virale infectie de geurzenuw aantast. Dan kan de geurzin voorgoed wegblijven. ‘Al zal het in zeventig procent van de gevallen gedeeltelijk tot volledig herstellen,’ weet professor Gevaert, ‘maar dat kan meer dan een jaar duren.’ Jeffrey (54) raakte vorig jaar in maart besmet met covid-19. Hij had twee weken lang slechts milde symptomen, waaronder hoofdpijn, een droge hoest en het verlies van geur en smaak. Elf maanden later is zijn reukzin nog steeds niet volledig hersteld. ‘Ik denk dat ik ongeveer de helft tot twee derde ruik van wat ik vroeger rook. Alleen als een geur heel sterk is, ruik ik hem. Ik ruik bijvoorbeeld niet dat de kat naar het toilet is geweest, tenzij ik vlak naast de kattenbak sta. Vaak merk ik een geur ook pas op als iemand me er attent op maakt. Dan ruik ik het wel, maar ik moet er bewust een inspanning voor leveren.’
‘Een virale infectie zoals covid-19 of een banale verkoudheid is een van de belangrijkste oorzaken van geurverlies’, stelt dr. Lerut. ‘Ook medische aandoeningen als allergie, chronische sinusitis of neuspoliepen zijn courant en gelukkig te behandelen met medicatie zoals neussprays of cortisone. Andere oorzaken zijn een hoofdtrauma na een val, bepaalde neurologische ziektebeelden zoals de ziekte van Parkinson of een aangeboren afwijking.’ Dr. Lerut schat dat vijf procent van de bevolking anosmie heeft. ‘Dat is redelijk veel.’ Toch wordt er weinig aandacht aan besteed. ‘Dat komt omdat die klachten niet zichtbaar zijn’, meent de dokter. ‘Wanneer iemand blind is, kun je dat zien. Dat is al moeilijker bij slechthorenden en helemaal bij iemand die zijn geur- en smaakzin kwijt is, terwijl die wel een enorme impact op zijn leven ervaart.’
De geur van thuis
De impact van leven zonder geuren kan enorm zijn. In de eerste plaats voor mensen die hun neus professioneel nodig hebben, zoals koks, sommeliers, parfumeurs, maar ook loodgieters of brandweerlui. Het grootste gemis voor velen is ongetwijfeld het genot van lekker eten en drinken. ‘De smaakpapillen op de tong pikken de vijf basissmaken op’, legt dr. Lerut uit. ‘Maar de rest van de aroma’s, tachtig tot negentig procent, komt via de neus. Als dat wegvalt, smaakt alles redelijk flets. Mensen die niet kunnen ruiken, zullen hun eten overdreven kruiden en textuur geven om toch nog iets te ervaren.’
Ik proefde nog wel iets, maar het plezier was weg. Dat was beangstigend.
Niet kunnen ruiken kan ook gevaarlijk zijn, wanneer je bijvoorbeeld niet merkt dat het ergens brandt, er een gasgeur hangt of je eten bedorven is. Daar maakt Jolien (24), die nooit heeft kunnen ruiken, niet zo’n probleem van: ‘Dat kun je opvangen met gas- en brandmelders. Ik check ook altijd de houdbaarheidsdatum van voeding.’ Niet kunnen ruiken maakt dat ze zich soms onzeker voelt. ‘Ik ben weleens bang dat ik misschien stink. Maar ik was me dagelijks, poets twee keer per dag mijn tanden en reken erop dat familie en vrienden me zullen waarschuwen. Maar voor de zekerheid heb ik altijd deodorant bij me.’
Ook emotioneel blijkt geurverlies een grotere impact te hebben dan mensen vermoeden. ‘Neurologisch is er een rechtstreekse verbinding tussen de reukzin, het geheugen en emoties’, legt dr. Lerut uit. ‘Geuren zullen veel sneller bepaalde emoties en herinneringen oproepen dan foto’s of geluiden.’ Dat is ook de ervaring van Fien (32), die door een ongelukkige val plots niets meer rook. ‘Dat maakte me angstig, maar ook somber en verdrietig, omdat geuren voor mij zo verbonden zijn met emoties en herinneringen. De geur van mijn vriend, bijvoorbeeld, katapulteert mij terug naar onze eerste avonden samen in de zetel, ons bed, ons nest. Ook de geuren die me doen denken aan het huis van oma, aan thuis, aan dat ene waspoeder van een goede vriend, zijn zo waardevol.’ Vrij snel kwamen de eerste geurprikkels terug, maar Fien kon ze niet thuisbrengen. Met behulp van neusdruppels, intensieve geurtraining en veel geduld is haar reukzin meer dan twee jaar na het ongeval grotendeels hersteld. ‘Elke geur die terugkwam was een eurekamoment. Ik ben me nu nog bewuster van geuren dan voordien, dankbaar, omdat ik ervaren heb wat het is om niets meer te ruiken.’
Hoe groot de psychologische gevolgen van reukverlies zijn is nog grotendeels onbekend en wordt vooral onderschat, want het wordt weinig onderzocht, meent professor D’Hooge, biologisch psycholoog aan de KU Leuven. ‘Het waarnemen van geuren en het koppelen van emoties aan die geuren gebeurt grotendeels onbewust.’ De professor vermoedt dat het vooral de sociale functies van geuren zijn die op termijn de grootste impact hebben op mensen: ‘Geuren die een gevoel van vertrouwen, geborgenheid, herinneringen, emotionele reacties uitlokken… Je merkt pas na een tijd dat die er niet meer zijn en dat het je sociale en intieme leven verarmt. Je kunt er de vinger niet op leggen, maar je voelt dat je iets mist en dat je levenskwaliteit afneemt.’ Bovendien kun je voor dat gemis op minder begrip rekenen dan wanneer je zicht of gehoor wegvalt. ‘Dat is veel tastbaarder.’
Reukverlies behandelen
‘Momenteel bestaan er nauwelijks behandelingen’, geeft dr. Lerut toe. In het centrum voor geur- en smaakstoornissen, dat hij samen met dr. Anne-Sophie Vinck in het Brugse AZ Sint-Jan oprichtte, krijgen patiënten een grondig onderzoek van neus, keel en oren. Aangevuld met een scan van de geurzenuw, een bloedonderzoek en een geur- en smaaktest om na te gaan in welke mate je bepaalde geuren kunt waarnemen. ‘Zo krijgen we een goed beeld van wat een patiënt mag verwachten qua herstel.’ Maar er is ook goed nieuws: ‘De geurzenuw kan weer aangroeien.’
De Duitse professor Thomas Hummel, verbonden aan de universiteit van Dresden, ontdekte dat je dat kunt versnellen door twee keer per dag intensief aan drie à vier verschillende geuren te ruiken. Hij ontwierp daarvoor een speciale set (te koop via nko-winkel.be), maar je kunt ook essentiële oliën gebruiken of een geurenset waar wijnliefhebbers hun neus mee trainen.
Bouw het proces langzaam op: begin eerst met zeer verschillende geuren (bv. kruiden, bloemen, fruit, koffie). Eens je die blind kunt herkennen, schakel je over naar meer gelijkaardige geuren om de nuances te leren onderscheiden zoals met een citroen, limoen en pompelmoes. Voor een goed resultaat moet je de training minstens twaalf maanden volhouden. De geurapp reuktraining.nl kan je motiveren om door te zetten.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
