Wanneer de lat een beetje lager leggen geen optie is: waarom perfectionisme piekt bij jongeren

© Jorik Leemans
Anke Wauters
Anke Wauters Journaliste Knack Focus en Knack Weekend

Studenten die het in het middelbaar altijd goed deden en bij hogere studies het deksel op de neus krijgen, schieten in een kramp. Twintigers die denken dat ze nooit goed genoeg zijn, zowel op het werk als in hun privéleven. Hoe komt het dat steeds meer jongeren het gevoel hebben dat hun omgeving overdreven veel van hen eist?

De teleurstelling in zichzelf kwam als een verrassing voor Tijl (23). Het gebeurde al vroeg in zijn eerste jaar aan de universiteit, terwijl hij zijn studies Geneeskunde combineerde met hardlopen en ieder weekend naar de jeugdbeweging trok om jongeren met een beperking een namiddag van spel te voorzien, om daar achteraf nog eens over te vergaderen met zijn medeleiders.

Het was veel, maar niet te veel.

Nooit te veel.

Tijl was het soort jongen dat hier goed mee kon omgaan. Hoewel hij niet vatbaar is voor opschepperij, had hij eigenlijk nooit echt gefaald.

Tijls grootste angst was dan ook falen. Hij maakte zich veel zorgen dat hij niet zou slagen in het leven. De niet-aflatende wil om tekortschieten te vermijden beschouwde hij als een kracht. Het was ambitie.

Hij werd er zelfs alom voor geprezen. ‘Heel mijn leven kreeg ik te horen dat ik de primus was. Leerkrachten tikten klasgenoten op de vingers en zeiden: ‘Neem een voorbeeld aan Tijl.’ Dat was wie ik was. De beste van de klas. Nooit anders geweten.’

Maar niets bereidde Tijl voor op de periode vier jaar geleden, toen hij weigerde om nog naar de les te gaan en dagen in bed bleef liggen.

‘Ik kon niet meer’, vertelt de twintiger, ‘Het was alsof iemand een batterij uit mijn hoofd had losgepeuterd. Ik voelde enkel een gapend, zwart gat. Ik had maagpijn en vreselijke hoofdpijn. Ik wou niet meer eten. De kilo’s vlogen eraf, ook al was ik gestopt met lopen. Ik kon gewoon niets meer doen. Ik was zo bang. Ik heb altijd alles kunnen doen.’

De druk die jongeren ervaren om perfect te zijn, is de afgelopen drie decennia met 30% toegenomen. De perfectiedrang die zij voelen is een aanslag op hun mentaal welzijn.

Zeg mij dat ik oké ben

Het verhaal van Tijl is geen unicum. De druk die jongeren ervaren om perfect te zijn, is de afgelopen drie decennia met 30% toegenomen. De perfectiedrang die zij voelen, is volgens onderzoek, gepubliceerd door de American Psychological Association, een voedingsbodem voor psychische problemen, waaronder eetstoornissen en depressie.

De Britse prof Dr. Thomas Curran, die de studie leidde, legt uit dat er drie vormen van perfectionisme zijn. ‘Het zelfgeoriënteerde perfectionisme, wanneer je hoge verwachtingen van jezelf hebt, is algemeen bekend. Er is ook een ander-georiënteerd perfectionisme, wanneer je van anderen verwacht dat ze perfect zijn en zeer kritisch bent als ze niet voldoen aan het beeld dat jij van hen hebt.’

En dan is er sociaal-georiënteerd perfectionisme. Dat is het soort perfectionisme dat volgens Dr. Curran bij jongeren stijgt. ‘Hierbij hebben ze het gevoel dat hun omgeving overdreven veel van hen eist, ze hebben het idee dat ze perfect moeten zijn omdat de mensen rondom hen dat van hen verwachten.’

‘In de afgelopen decennia is er een brede culturele verschuiving gebeurd in de richting van een op economie gebaseerde samenleving’, verklaart Dr. Curran, ‘Economische drijfveren zijn het hoogste goed. Cijfers en resultaten zijn erg belangrijk geworden, ze zijn een manier om ons te vertellen waar we staan in de samenleving.’

Al op zeer jonge leeftijd wordt kinderen aangeleerd dat ze alleen iets waard zijn als ze slagen, dat ze zich moeten identificeren in strikte termen van hun prestaties, stelt Dr. Curran.

Dat beaamt ook Marcel Hendrickx, auteur van Zeg mij dat ik oké ben. Hendrickx ontwikkelde een coachingmethodiek specifiek om mensen met perfectionisme te begeleiden. Vandaag zijn er 95 perfectionismecoaches intensief mee aan de slag. Zijn methodiek werd onderzocht door de KULeuven en de resultaten zijn zeer positief.

Jongeren pinnen hun hele gevoel van eigenwaarde vast op prestatie. De gevolgen van falen zijn in de huidige samenleving te ernstig, weten ze.

‘Voor mij is het heel duidelijk: hoe langer hoe meer jongeren bezwijken onder de druk om perfect te zijn. Het aantal burn-outs bij twintigers neemt steeds meer toe’, zegt Hendrickx, ‘We leven in een maatschappij waar stress de standaard is geworden. Alles moet meer en beter, en vooral heel veel. Het is vanzelfsprekend dat je uitblinkt in alles.’

Perfectionisme als overlevingsstrategie

Dat manifesteert zich zelfs al in de kleuterklas, stelt Hendrickx: ‘Wanneer een van de kindjes niet even snel stempeltjes als de anderen kan zetten, worden de ouders uitgenodigd op gesprek. Zij zijn dan nodeloos bezorgd en kinderen voelen die druk.’

Perfectionisme manifesteert zich zelfs al in de kleuterklas, stelt auteur Marcel Hendrickx: 'Wanneer een van de kindjes niet even snel stempeltjes als de anderen kan zetten, worden de ouders uitgenodigd op gesprek. Zij zijn dan nodeloos bezorgd en kinderen voelen die druk
Perfectionisme manifesteert zich zelfs al in de kleuterklas, stelt auteur Marcel Hendrickx: ‘Wanneer een van de kindjes niet even snel stempeltjes als de anderen kan zetten, worden de ouders uitgenodigd op gesprek. Zij zijn dan nodeloos bezorgd en kinderen voelen die druk© Jorik Leemans

In de scholen heerst er veel druk. ‘Met de beste bedoelingen, uiteraard’, nuanceert Hendrickx, ‘Ouders en leerkrachten willen kinderen de beste kans geven in de samenleving. Alleen is er te weinig plaats voor creativiteit. We willen zo snel mogelijk zoveel mogelijk kennis in kinderen pompen en we kijken niet meer naar hoe zij zich daarbij voelen.’

‘In het schoolsysteem van Finland ligt de focus anders; daar zorgen ze er eerst voor dat kinderen zich lekker in hun vel voelen en dat ze goed kunnen communiceren. Dan volgt de rest vanzelf. De kwaliteit van het onderwijs is er door die aanpak veel hoger. Om het later goed te doen in het leven, moet je meer kunnen dan enkel feitjes aframmelen.’

‘Bij onderwijs gaat het ons niet meer om leren hoe de wereld werkt’, valt Dr. Curran bij, ‘Het gaat om het algemene resultaat: we willen dat een diploma ons de beste baan oplevert. Ik zie dit bij mijn eigen studenten: ze zijn niet geïnteresseerd in de leerstof, ze willen enkel weten of het op het examen zal terugkomen. Onderwijs wordt gezien als een weg naar economische welvaart, eerder dan een manier om je blik te verruimen.’

Perfectionisme is natuurlijk niet specifiek een probleem van onderwijs. Algemeen leven we in een kapitalistische maatschappij die extreem gericht is op succesvol zijn, presteren, het later goed doen. Perfectionisme is ook geen probleem inherent aan een generatie. Het heeft altijd al bestaan; al is het vandaag enorm verspreid.

‘Jongeren worden geconfronteerd met een gebrek aan werkgelegenheid, het vangnet van de overheid is praktisch onbestaand en ze leven in een consumptiecultuur die hen leert dat ze kunnen hebben wat ze willen, wanneer ze maar willen, zolang ze daar de middelen voor hebben’, duidt Dr. Curran.

Hoe gaan jongeren om met een wereld die weinig zekerheden over hun toekomst biedt? Door hoge standaarden te internaliseren, weet Curran. ‘Jongeren pinnen hun hele gevoel van eigenwaarde vast op prestatie. De gevolgen van falen zijn te ernstig, weten ze. Ze moeten door anderen worden gevalideerd omdat ze denken dat dat de enige manier is om te overleven en vooruit te geraken in deze cultuur.’

Dat perfectionisme een overlevingsmechanisme is, beaamt ook auteur Marcel Hendrickx. ‘Perfectionisme is in de kern bevestigingsdrang: je vindt jezelf niet oké en je zoekt naar validatie bij anderen.’

‘Hierdoor zijn al je relaties uit evenwicht, want je hebt het gevoel dat je voor anderen moet zorgen, wil conflicten vermijden, kan geen neen zeggen en hebt niet de moed om je verwachtingen van mensen uit te drukken.’

Extreme kwaliteitseisen

Perfectionisten hebben extreme kwaliteitseisen: ze kunnen, zowel op het werk als in hun privéleven, nooit zeggen dat iets wat ze gedaan hebben goed genoeg is. ‘Hierdoor hebben ze een laag zelfbeeld, gaan ze zich vergelijken met anderen en oordelen ze snel dat ze minder goed zijn dan die andere’, legt Hendrickx uit.

‘Perfectionisten zitten altijd maar te denken en te piekeren. Je merkt dat ze veel angst hebben. Bij jongeren uit zich dat als faalangst; bij volwassenen gaat het meer om zaken waar ze geen controle over hebben: angst om verlaten te worden, angst voor ontslag en daardoor financiële moeilijkheden.’

Wanneer perfectionisten de bal misslaan, wordt hun hele gevoel van eigenwaarde geraakt. Ze voelen zich een mislukkeling, niet omdat ze een mislukking zijn, maar omdat ze een tekortkoming hebben getoond aan anderen. En als anderen zien dat ze onvolmaakt en gebrekkig zijn, betekent dat dat ze niets waard zijn.

Dr Thomas Curran, Brits onderzoeker

Om iets van die controle terug te winnen, hebben perfectionisten heel precieze manieren om handelingen te verrichten. ‘De vaat moet bijvoorbeeld op exact de juiste manier gedaan worden – vaak kan dat tot argumenten met partners leiden. Het lijkt banaal, maar die details geven hen het gevoel dat ze hun omgeving kunnen beheersen.’

Perfectionisten zijn vaak uitstellers, vult Hendrickx aan: ‘Omdat ze op voorhand vrezen dat iets niet goed zal zijn, beginnen ze niet aan een taak. Ze hebben last van keuzestress, kunnen moeilijk knopen doorhakken.’

‘Ook merk je dat ze snel te veel verantwoordelijkheid nemen: altijd meer werk op hun schouders, altijd meer mensen om voor in de bres te springen. En vooral: perfectionisten blijven doorgaan, geven niet op, tot ze op een bepaald moment niet meer uit bed geraken.’

Wie perfectionistisch is, is dus nooit helemaal gelukkig. Perfectionisten hebben constant stress en worden daar ook ziek door.

‘Perfectionisten zijn zich heel bewust van iedereen rondom hen’, gaat Dr. Curran akkoord, ‘Wanneer ze de bal misslaan en ze ondervinden dat ze geen bevestiging krijgen van anderen, wordt hun hele gevoel van eigenwaarde geraakt. Ze voelen zich een mislukkeling, niet omdat ze een mislukking zijn, maar omdat ze een tekortkoming hebben getoond aan anderen. En als anderen zien dat ze onvolmaakt en gebrekkig zijn, betekent dat dat ze niets waard zijn. Dat blijft in hun hoofd spoken. Die negatieve gedachten leiden tot aanzienlijke psychische problemen zoals depressie, angst, eetstoornissen en zelfs zelfmoordgedachten.’

Plots bij de middenmoot

Perfectionisten blijven doorgaan, geven niet op, tot ze op een bepaald moment niet meer uit bed geraken.

Marcel Hendrickx, auteur van Zeg mij dat ik oké ben

Dat merken ook Annick Eelbode en Britt Van de Velde, studentenpsychologen aan de UGent. Zij worden geconfronteerd met studenten die gesprekken over perfectionisme tot in de details voorbereiden, opdagen met papiertjes waarop netjes geschreven staat wat ze willen bespreken.

‘We merken dat er veel fysieke klachten zijn’, vertelt Van de Velde, ‘Studenten trekken naar de dokter met slaapmoeilijkheden, hartkloppingen, maagproblemen… En dan blijkt er geen medische reden; het heeft te maken met stress en onzekerheid.’

Schuldgevoelens zijn een veelvoorkomende klacht. ‘Sommige studenten hebben strenge ouders die ze niet willen teleurstellen, maar ook als ouders niet hameren op resultaten zullen ze een schuldgevoel hebben omdat ze zoveel kansen krijgen en dat waard willen zijn.’

‘Perfectionisten hebben het heel hun leven heel goed gedaan en als ze niet meer de uitblinker van de hoop zijn, voelen ze zich onzeker: ze willen het beeld dat hun omgeving van hen heeft niet veranderen. Ze voelen ontgoocheling. Het is verwarrend om plots bij de middenmoot te horen. Ze ervaren ontgoocheling en vragen zich af wie ze nu echt zijn.’

Perfectionisten gaan snel proberen om te compenseren. Dat gebeurt op twee manieren: ofwel gaan ze veel meer werken en sluiten ze zichzelf bijna op, ofwel willen ze niet met falen geconfronteerd worden.

Annick Eelbode en Britt Van de Velde, studentenpsychologen aan de UGent

Studenten die het in het middelbaar het altijd goed deden en bij hogere studies het deksel op de neus krijgen, schieten vaak in een kramp. ‘Perfectionisten gaan snel proberen om te compenseren. Dat gebeurt op twee manieren: ofwel gaan ze veel meer werken en sluiten ze zichzelf bijna op, ofwel willen ze niet met falen geconfronteerd worden.’

In dat laatste geval gaan perfectionisten overcompenseren in andere rollen die ze kunnen vervullen. ‘Student zijn draait niet alleen om naar de les gaan; er is ook het sociaal leven, engagement in verenigingen, er goed uitzien, sporten… Perfectionistische studenten die bang zijn om te falen, denken soms: als ik niet de beste kan zijn op de schoolbanken, kan ik er maar beter voor zorgen dat ik alle andere hokjes afvink.’

Sociale media

Sociale media drukken volgens de twee studentenpsychologen de jongeren ook nog eens met hun neus op het feit dat anderen naar evenementen en feestjes gaan waar zij niet aanwezig zijn.

‘Dan slaan ze aan het twijfelen: mijn studententijd zou de mooiste tijd van mijn leven moeten zijn, waarom zit ik dan aan mijn bureau gekluisterd? Ze denken dat ze meer moeten uitgaan. Ontspannen en vrije tijd wordt ineens ook een verplichting’, zegt studentenpsycholoog Van de Velde, ‘Zelfs daar is de keuzevrijheid verdwenen. Het veroorzaakt een groot intern conflict: de perfectionist weet niet of hij veel vrienden, goede punten, een piekfijn uiterlijk of avontuurlijk nachtleven wil. Ze kunnen niet kiezen en dat put hen uit.’

Sociale media dwingen jongeren om zich bezig te houden met sociale vergelijking op een niveau dat nog nooit eerder in de geschiedenis is gebeurd.

Dr Thomas Curran, Brits onderzoeker

Sociale media dwingen jongeren om zich bezig te houden met sociale vergelijking op een niveau dat nog nooit eerder in de geschiedenis is gebeurd, stelt Dr. Curran: ‘Onze cultuur leert ons dat we een sociale hiërarchie hebben, dat als we onze verdienste en waarde bewijzen, we status zullen krijgen. Dat richt onze aandacht op hoe we eruitzien en presteren, in plaats van intrinsieke waarden zoals bijvoorbeeld empathie.’

Hierdoor voelen jongeren zich niet verbonden, bedenkt Dr. Curran: ‘Op sociale media worden ze omringd door onrealistische idealen van een perfect leven en het is heel gemakkelijk voor hen om te geloven dat ze minderwaardig zijn aan degenen die de perfecte levensstijl vertonen.’

Inzetten op verbondenheid

Veel studenten weten niet dat anderen zich net als hen voelen. Ze spreken er niet over met vrienden. Ondertussen zien ze wel af.

‘We moeten meer inzetten op verbondenheid’, zeggen de studentenpsychologen van de UGent, ‘Door het feit dat er zo weinig gepraat wordt over de innerlijke strijd, is er een gevoel van eenzaamheid. Dat uit zich niet zozeer in de vorm van sociaal isolement, maar weegt mentaal zwaar door.’

‘Perfectionisten hebben vaak wel een vriendengroep maar het vertrouwelijke gevoel zoals op de middelbare school is weg en vrienden kunnen plots concurrenten worden.’

Volgens Eelbode en Van de Velde komt er een tegenbeweging op gang. Aan de UGent richtten studenten Geneeskunde een praatgroep op. Ze willen studenten aanmoedigen om naar buiten te komen met hun twijfels. Dat is laagdrempelig en het werkt.

Ook voor Tijl, die samen met enkele medestudenten aan de alarmbel trok. ‘Ik dacht altijd dat ik mezelf uit de naad moest werken omdat ik anders nooit succesvol zou zijn, en dat ik dan geen goed leven zou leiden. Maar ik heb nooit stilgestaan bij wat dat nu precies voor mij betekent, ‘een goed leven’, of ‘een geslaagd leven’.’

‘Nooit was de lat lager leggen voor mij een optie. Nu probeer ik vrede te nemen met het feit dat ik fouten zal maken. En als dat betekent dat ik niet altijd de beste ben…’

Tijl haalt zijn schouders op: ‘Het hoeft niet altijd ondraaglijk lastig te zijn. Toch?’

Zeg mij dat ik oké ben

Marcel Hendrickx

Uitgeverij: Manteau

Meer info:www.bevrijdjezelf.be

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content