VAN SHHHT NAAR PSSST

De bibliotheek van Genk, met het extra grote schaakbord in het midden van het atrium. © Wouter Van Vaerenbergh

De bibliotheek is geen stoffige, stille boekerij meer. Met workshops, leesgroepen, een café en internetverbinding doen bibliothecarissen hun best om een openbare ‘derde plek’ te creëren, naast ons werk en huis. Ook boekhandelaren delen steeds vaker die ambitie.

Een bibliotheek in het hart van een gemeenschap is een kruising tussen een nooduitgang, een reddingsboot en een festival. Het is een kathedraal voor de geest, een hospitaal voor de ziel, een pretpark voor de verbeelding”, schrijft de populaire Britse schrijfster Caitlin Moran (40) in haar boek Moranthology. Moran, die opgroeide in een arm gezin van acht kinderen en thuisonderwijs kreeg, trok tijdens haar jeugd tweemaal per dag naar de baksteenrode bib van haar geboortestad Wolverhampton. “Alles wat ik vandaag ben, heb ik te danken aan die plek”, zei ze vorig jaar nog in een interview in Knack Weekend. “Ik heb alles geleerd in mijn bib. Seks, hekserij, bakken, geografie, geschiedenis.”

Dat bibliotheken aantrekkelijk en broodnodig zijn in tijden van informatieschaarste, is evident. Maar de opkomst van het internet en e-books, de concurrentie van spelers als Amazon en Bol.com, en de overdaad aan nieuws en meningen, doen bi- bliotheken al enkele jaren nadenken over hun rol en meerwaarde in de 21e eeuw. De afgelopen jaren namen bibliothecarissen dan ook andere taken op zich, naast het samenstellen en uitlenen van een sterke collectie boeken. Het Decreet Lokaal Cultuurbeleid, dat de Vlaamse regering in 2012 bekrachtigde, wees aan de bibliotheek functies toe op vier terreinen : cultuur, informatie, educatie en ontmoeting.

Vandaag kun je in de bib terecht voor artistieke workshops, tentoonstellingen, leesgroepen, om te studeren, anderen te ontmoeten, geïnspireerd te raken, om het beste uit jezelf te halen. In sommige bibs mag je gamen, praten zonder te fluisteren, koffie drinken of kunnen computerlessen gevolgd worden. “Bibliotheken zitten in een ingrijpend transitietraject”, zegt Maike Somers van Locus, het Vlaams steunpunt voor het lokale cultuurbeleid. “De bib evolueert van een plek waar boeken ontleend worden naar plek waar je niet enkel komt om informatie te halen, maar ook om kennis en ideeën toe te voegen en uit te wisselen met anderen. Al blijft de essentie van de bib van morgen dezelfde als vroeger : empowerment. Mensen en gemeenschappen versterken zodat ze greep krijgen op de eigen situatie en hun omgeving, zodat ze kritisch en genuanceerd in het leven staan.”

Omdat die transitie niet van vandaag op morgen gaat en een zekere mate van onzekerheid met zich meebrengt, werd vanuit Locus – dat dit jaar samensmelt met de Vlaamse organisatie Bibnet tot Cultuurconnect – het project Bib 2020 opgericht. Bedoeling is bibliotheken te begeleiden naar de toekomst, zowel aan de hand van denkoefeningen als met experimenten in realiteit.

DERDE PLEK

De experimenten en veranderingen die plaatsvinden in bibliotheken wereldwijd hebben meestal één ding gemeen : ze willen van de bib een zogenaamde ‘derde plek’ maken. De term werd bedacht door de Amerikaanse socioloog Ray Oldenburg en duikt vandaag geregeld op in studies over de bibliotheek van de toekomst. “Een derde plek is een goede plek”, schrijft Oldenburg in zijn boek The Great Good Place. “Het is een fysieke plek, naast onze thuis en werkplek, in het hart van onze gemeenschap. Een plek waar we onszelf kunnen ontwikkelen in een sociale omgeving. Het is neutraal terrein, waar mensen komen en gaan wanneer ze willen, en waar de gesprekken levendig zijn.” Cafés, koffiehuizen, boekenwinkels en kapsalons zijn volgens Oldenburg uitstekende ‘derde plekken’, net als de bibliotheek.

“Noem het een derde plek, een ontmoetingsruimte, of een thuishaven in de stad, feit is dat de bibliotheek een soort tussenstation is geworden waar burgers zichzelf kunnen ontplooien en waar ze kunnen deelnemen aan het sociale leven”, zegt Ruth Soenen, die als antropologe onderzoek doet naar de sociaal-ruimtelijke ordening van de bib. “Van Balen tot Brussel, van Leuven tot Oostende, overal bezoeken burgers vandaag de bib om meer redenen dan enkel om een boek uit te lenen. Jongeren gaan naar de bib om te flirten, senioren om de krant te lezen, jonge gezinnen om een activiteit mee te pikken en freelancers komen er werken op hun laptop als ze thuis niet in hun eentje willen zitten.”

“In de bibliotheek van Oostende zijn we sinds 2000 heel bewust bezig met het creëren van een derde plek waar de zelf-ontplooiing van mensen centraal staat”, zegt bibliothecaris Martine Vandermaes. “Het was daarbij een aandachtspunt om de bib mooi in te richten, met comfortabel zitmeubilair. Onze bib is absoluut meer dan een uitleenfabriek. We zetten sterk in op digitale geletterdheid en gaan daarin verder dan klassieke computerlessen. Liever vertrekken we vanuit de passies en sterkten van de deelnemers.” Zo organiseerde de bib vorig jaar samen met de stad Oostende het project Drijfhout, waarbij mensen uitgenodigd werden een kortverhaal te schrijven rond de voorwerpen en verhalen die dagelijks aanspoelen op het strand. “Alle verhalen werden op een onlineplatform gedeeld en fotografen konden een bijpassende foto insturen. Het was een project om als bib trots op te zijn : zowel de creatie van verhalen, het delen van digitale content als het online lezen stonden centraal.”

“Ook in Antwerpen zien we dat de bib een ontmoetingsplek is geworden, al moet je sommige ontmoetingen wel heel bewust sturen”, zegt Mieke Van Geel, die voor de stad werkt als verantwoordelijke innovatief cultuurbeleid. “Bib Elsschot op Linkeroever is gelegen in een sociale woonwijk waar veel anderstaligen wonen. Die personen bleken we enkele jaren geleden niet te bereiken met onze bib, dus zijn we gaan kijken naar wat die mensen interesseert, om vanuit hun passies toch een aanknoping te vinden. Vandaag vindt bijvoorbeeld een groep anderstalige vrouwen van boven de zestig de weg naar de bib, om te breien en haken. Ze leren er breipatronen opzoeken op het internet en vanuit hun hobby leren ze Nederlands en raken ze beter geïntegreerd. Willen ze na de breisessie nog een boek uitlenen op hun leesniveau, of taalles volgen, dan kan dat. We hebben een hele keten van projecten rond taal.”

SPANNINGSVELD

Er beweegt en verandert dus heel wat in de bibliotheek, en dat heeft ook gevolgen voor de inrichting van bibliotheken. “In een belevingsbib moet de ruimte anders ingedeeld worden dan in een klassieke bib vol uitpuilende boekenrekken”, zegt architect Ward Verbakel van Plusoffice Architects, het bureau dat in 2015 de nieuwe, gouden bib in Sint-Pieters-Woluwe opleverde. “Als je binnenkomt in deze bib heb je een duidelijk overzicht van de voorzieningen en ruimten die in het gebouw aanwezig zijn. De bib, een passief gebouw, is gebouwd rond een leestuin die de ruimte licht en zuurstof geeft.”

Als antropologe werkt Ruth Soenen onder meer voor de bibliotheek van Genk, waar ze het gedrag van de bibliotheekbezoekers observeert en de bibliotheekmedewerkers advies geeft rond de optimale inrichting van het gebouw. “Enkele maanden na de opening van de nieuwe bibliotheek in Genk, in 2008, bleek dat verschillende gebruikersgroepen andere verwachtingen had over het bibliotheekinterieur en dat leidde tot spanningen”, zegt Soenen. “De leestafel werd zowel geclaimd door senioren, die in stilte Het Belang van Limburg wilden lezen, als door jongeren die zich gezellig naast elkaar installeerden met hun laptop, een hoofdtelefoon en een drankje, alsof ze op hun tienerkamer zaten, en voortdurend van hier naar daar liepen. Opdat de bibliotheekmedewerkers de spanningen tussen beide groepen niet voortdurend moesten bekoelen, hebben we ervoor gezorgd dat de kranten en tijdschriften niet alleen op de leestafel beschikbaar zijn, en dat de jongeren zich ook op andere verdiepingen thuis voelen. Ook plaatsten we een extra groot schaakbord in het midden van het atrium. Als de jongeren vandaag een spelletje spelen, zien we de ouderen vaak opstaan van hun leestafel om hen wat schaakadvies te geven. Door een zekere huiselijkheid in de bib te brengen, zijn beide groepen wat naar elkaar toegegroeid.”

Dat de bib vandaag zowel een kennis- en informatiecentrum is, een ontmoetingsplek als een studieruimte, betekent dat ook de rol van de bibliotheekmedewerker veranderde. Waar het personeel vroeger van opleiding klassieke catalografen waren, wordt vandaag van hen verwacht dat ze met de digitalisering en IT kunnen omgaan, en dat ze over pedagogische vaardigheden beschikken.

In de bib van Vilvoorde, die een derde plek probeert te zijn voor een diverse gemeenschap en waar jongeren met een cultureel diverse achtergrond zich thuis voelen, komen mensen ondertussen met de meest uiteenlopende vragen af. “Van ouders met opvoedingsvragen tot jongeren met loopbaanvragen, een alleenstaande moeder die wil weten hoe ze haar kind digitaal moet inschrijven voor de crèche tot een bejaarde die wil leren hoe hij tax-on-web gebruikt. Het gaat veel verder dan de klassieke boekenvragen”, zegt bibliothecaris Machteld Lintermans. “De kerntaken van de bib anno 2016 zijn even divers als het publiek dat er komt.”

WIFI EN LATTES

Niet alleen bibliotheken zien er vaak uit als een gezellige derde plek, ook boekhandelaars willen hun publiek steeds vaker iets meer aanbieden dan louter een boek. Cronopio in Antwerpen opende nog maar vier maanden geleden de deuren, maar eigenares Ine Schepmans is al erg tevreden over hoe haar pand gebruikt wordt. “Precies zoals ik gehoopt had. Mensen komen naar hier voor een aperitief na het werk, om een mooi boek te kopen, om te brainstormen over koffie, of voor de steeds wisselende tentoonstelling die tussen de boekenrekken loopt.”

Barboek in Leuven is naast een boekhandel met ruim vierduizend boeken dan weer een plaats waar koffie en cake geserveerd wordt, waar studenten komen om te blokken en discussiëren, waar lezingen worden georganiseerd rond boeken, en waar wifiwerkers zich installeren, soms voor een uurtje, soms voor een halve dag. “Onze omzet halen we vooral uit de boekenverkoop”, zegt Lies Van Den Berghe. “Dat vind ik fijn, want boeken zijn mijn grote liefde, maar ik vind het prettig dat de ruimte van onze winkel overdag ook gebruikt wordt als een soort woonkamer in de stad.”

Ook Kim Hertogs die in Antwerpen Buchbar oprichtte, een mooie plek waar zowel lattes en toast hummus op het menu staan als een kleine, originele selectie boeken en papierwaren, denkt er zo over. “Boeken en koffie zijn voor mij twee kwaliteitsvolle producten die perfect bij elkaar passen. Met Buchbar wil ik een open plek zijn, een ruimte die mijn klanten mee naar hun hand mogen zetten. Er staat een typmachine aan het raam waar brieven op geschreven worden en ik vind het geweldig als twee mensen die elkaar niet kennen aan elkaars tafel gaan zitten en over een kop koffie verhalen beginnen uitwisselen.”

Het zijn die authentieke ervaringen en kleine ontmoetingen die de boekhandel en de bibliotheek van de toekomst tot een unieke derde plek maken. Een plek waar niet ‘shhht’ maar ‘pssst’ gefluisterd wordt, waar we onszelf beter leren kennen, niet enkel door passief met de neus in de boeken te zitten, maar door actief onze blik te verruimen en op zoek te gaan naar verrassingen.

Door Elke Lahousse & Foto’s Wouter Van Vaerenbergh

“Alles wat ik vandaag ben, heb ik te danken aan die plek, ik heb alles geleerd in mijn bib. Seks, hekserij, bakken, geografie, geschiedenis”

“Jongeren gaan naar de bib om te flirten, senioren om de krant te lezen en freelancers komen er werken op hun laptop”

“Een derde plek is neutraal terrein, waar mensen komen en gaan wanneer ze willen, en waar de gesprekken levendig zijn”

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content