Van sexting tot ‘wraakporno’: het probleem waar niemand over durft te praten

Van de jongeren tussen 12 en 18 doet 12% wel eens aan ‘sexting’, het sturen van seksueel getinte foto’s. Deze kunnen echter verspreid worden zonder toestemming. Twee mensen getuigen. ‘Ik leefde in een constante nachtmerrie.’

‘Ik ging door de grond van schaamte en mijn eerste gedachte was: ‘Ik wil dood.’ Een week lang durfde ik zelfs niet meer buiten komen. Ik leefde in een constante nachtmerrie.’

Aan het woord is Samira* (23), die het slachtoffer werd van wraakporno. Tientallen naaktfoto’s van de jonge psychologiestudente zijn zonder haar toestemming online verspreid.

Samira is niet de enige. De manier waarop we nieuwe mensen ontmoeten, flirten en intiem worden is door het internet drastisch veranderd. Nu zoveel van ons privéleven zich online afspeelt, zijn we digitaal heel kwetsbaar geworden.

Volledig naakt

Van de jongeren tussen 12 en 18 doet 12 procent wel eens aan ‘sexting’, het sturen van seksueel getinte foto’s. Dat blijkt uit het onderzoek Apestaartjaren bij ruim 2.000 jongeren van die leeftijd. Twee jaar geleden verklaarde nog 8 procent van de jongeren wel eens te sexten.

‘Een lichte stijging, maar op zich gaat het nog steeds om een minderheid’, zeggen de onderzoekers van Vlaams Kenniscentrum Mediawijsheid, jongerenvereniging Mediaraven en IMEC.

Precies 12 procent van de bevraagde jongeren stelt in de enquête dat hij of zij in de afgelopen 2 maanden een seksueel getinte foto van zichzelf maakte en naar iemand heeft gestuurd.

Dat is een lichte stijging ten opzichte van het vorig onderzoek (8 procent). Niet verwonderlijk: hoe ouder jongeren worden, hoe groter de kans dat ze een sext versturen.

Vooral jongeren uit de derde graad versturen seksueel getinte foto’s, en het gaat dan vooral om jongeren uit het KSO (23 procent) en BSO (21 procent).

De jongeren geven aan steeds meer bloot te geven als ze iemand in vertrouwen een foto toesturen. Exact 36 procent durft een volledig naakte foto te verzenden, in 2016 was dat nog 21 procent. Evenveel jongeren doen het in ondergoed en bij 28 procent is enkel het bovenlijf naakt. Van de sexters geeft 63 procent wel aan onherkenbaar op de foto’s te staan die ze van zichzelf sturen.

‘Op zich is er niks mis mee’, zeggen de onderzoekers. ‘Het is een deel van de seksuele ontwikkeling van jongeren. Als het vertrouwen geschaad wordt, is er natuurlijk wel een probleem.’

Victimblaming

Het is een probleem dat zich vaak manifesteert: veel foto’s verschijnen ongewild online.Bij een kwart van de bevraagden de privacy uiteindelijk geschonden. Vooral jonge vrouwen zijn de Kop van Jut. Volgens onderzoek van de Verenigde Naties zou 73% van hen al het slachtoffer zijn geworden van dit soort cybergeweld.

Samira werd begin maart wakker met een paniekerig telefoontje van haar beste vriendin: ‘Ze vertelde mij dat een vals Facebookaccount, met een weinig subtiele variant op mijn naam, de ronde deed en haar een vriendschapsverzoek had gestuurd. ‘Je moet dringend eens kijken’, waarschuwde ze.’

‘Meteen voelde ik mij benauwd, en het was nog erger dan ik dacht: het profiel stond vol links naar een Tumblr-blog met naaktfoto’s van mij. Sommige beelden waren al een paar honderd keer gedeeld. Vanaf dat moment leefde ik in een constante nachtmerrie.’

Wanneer seksuele foto’s of filmpjes verspreid worden zonder de toestemming van de afgebeelde persoon kan dit een grote impact hebben op het slachtoffer. ‘Een maand lang ben ik niet naar de les gegaan, te bang om de campus te betreden. Daardoor heb ik veel cruciale werkcolleges gemist’, getuigt Samira.

‘Zelfs naar de winkel gaan om boodschappen te doen, lukte mij niet. Ik had het gevoel dat iedereen op straat naar mij zou staren. Telkens een man mij vreemd aankeek, dacht ik dat hij de foto’s had gezien en mij herkende.’

‘Ik wou heel graag naar huis gaan, een veilige omgeving, maar was bang dat mijn ouders kwaad zouden zijn op mij. Dus ik heb mij een tijdje echt opgesloten. Ik veranderde van een sociale persoon die geniet van het leven in een kluizenaar die geen contact meer wou met mensen.’

‘Wraakporno’

Digitale technologie zorgt ervoor dat gevoelige beelden met één simpele muisklik razendsnel en anoniem gedeeld kunnen worden. Bovendien gaat het publiekgemaakt materiaal vaak gepaard met persoonlijke informatie over slachtoffers, zoals hun naam, e-mailadres en seksuele voorkeur. Dat kan leiden tot pesterijen of chantage, online én offline.

‘Er stonden walgelijke beschrijvingen over seksuele handelingen onder de foto’s, dingen die ik zogezegd leuk vond, en ook mijn echte Twitter- en Facebookprofiel waren openbaar gemaakt’, zegt Samira.

‘Anonieme reacties aan mijn adres werden een dagelijkse realiteit. Ik ging door de grond van schaamte en dacht regelmatig: ‘Ik wil gewoon dood.’ Ik heb nooit klacht ingediend, want ik was bang dat ik bij een mogelijk proces nog eens te kijk gezet zou worden.’

De vrees bij slachtoffers om naar de politie te gaan bij deze zaken is groot, legt Jolien Beyens uit. Beyens is een jurist die onderzoek doet naar wraakporno: ‘In kader van seksuele misdrijven is er nog steeds een cultuur van victimblaming: de schuld wordt in de schoenen van het slachtoffer geschoven.’

De toon wordt gezet door een aantal grote verkrachtingszaken in binnen- en buitenland waar daders zo goed als vrijuit gaan.

‘Daardoor hebben getroffenen het lef niet meer om naar de politie te gaan en hun foto’s nog eens aan een hele groep onbekenden te tonen. De drempel om naar buiten te komen is groot, zeker als het over expliciete plaatjes gaat.’

Wat Samira overkwam is technisch gezien geen wraakporno omdat de foto’s niet gelekt zijn door een bittere ex. ‘De foto’s zijn verzonden naar mijn vriend’, zegt ze, ‘En hij viel uit de lucht toen het gebeurde. Niet lang daarna hebben we een punt gezet achter onze relatie. Hij had het gevoel dat ik hem veroordeelde, terwijl ik me te erg geneerde om nog intiem te zijn met hem.’

Wraakporno is bovendien een problematische term, vinden experts. Ten eerste gebeurt het niet-consensuele verspreiden van seksuele beelden niet altijd uit wraak – soms speelt ook winstbejag, afpersing of pure pesterij een rol.

Porno heeft daarnaast de connotatie dat het gaat over mensen die zich bewust zijn van het openbaar maken van de content. Het ontbreken van toestemming is echter een essentieel element in de huidige strafbaarstelling van om het posten van naaktfoto’s.

Sexts en snaps

Verontrustend: veertig procent van de jongeren vreest dat zijn of haar foto verspreid wordt op een manier die hij of zij niet gewild had. Van de sextende jongeren geeft 54 procent aan op voorhand afspraken te maken over seksueel getinte foto’s.

Iets meer dan de helft van de jongeren gebruikt toch de toepassing Snapchat om zeker te zijn dat hun foto na ontvangst wordt verwijderd. Maar die techniek geeft een vals gevoel van veiligheid, omdat het niet uitsluit dat de ontvanger een screenshot maakt, verduidelijken de onderzoekers.

Dat moest Dylan* (19) ondervinden: ‘Twee jaar geleden ontmoette ik via een datingsite een mega knappe jongen. Het klikte meteen en we stuurden elkaar regelmatig berichtjes via Snapchat, waaronder ook, na een tijdje, naaktfoto’s.’

‘Ik was helemaal gek op hem. Tot ik te weten kwam dat hij al een vriend had. Ik werd boos en plots verbrak hij alle contact. Een tijdje later verscheen op dezelfde datingapp een profiel met de foto’s die ik naar hem gestuurd had. Ik voelde mij vies en verraden en ik had het gevoel dat ik nergens terecht kon.’Dylan deed zijn verhaal aan vrienden in de jeugdbeweging. ‘Zij moesten er vooral om lachen en begrepen niet hoe ik zo dom had kunnen zijn. Ik weet dat ze het niet slecht bedoelden, maar de boodschap leek dat het mijn eigen schuld was’, vertelt hij.

‘Op den duur begon ik daarom ook aan mezelf te twijfelen. Had ik dit uitgelokt? Ik zat echt diep in de put.’

Seksisme

Dylan is een uitzondering op de regel. Bij het grootste aantal incidenten van wraakporno gaat het over vrouwelijke slachtoffers.

‘In die gevallen ligt seksisme vaak aan de basis van dat gedrag: vrouwen worden op deze manier als het ware gestraft voor hun seksualiteit’, verduidelijkt juriste Beyens.

‘Maar natuurlijk zijn er ook mannen wie dit overkomt. In mijn onderzoek heb ik ook enkele cases gezien waarbij jongens en mannen last hebben gehad van het fenomeen. Aan de alarmbel trekken is loodzwaar voor hen, want door bestaande vooroordelen over mannelijkheid worden zij soms als “extra zwak” gezien als dit hen overkomt.’

Uiteindelijk heeft Dylan zijn hart gelucht bij zijn moeder. ‘Dat was extra pijnlijk, want zij wist niet eens dat ik op jongens viel. Dat had ik haar graag op een andere manier verteld. Dat moment is mij ontnomen.’

‘Mijn moeder heeft mij gelukkig enorm gesteund en we hebben aangifte gedaan bij de politie, maar ondertussen leef ik wel met het gevoel dat ik nooit nog iemand kan vertrouwen.’

Maatregelen van Facebook

Sociale media en blogplatforms staan tegenwoordig steeds meer onder druk om dit soort ongewenste foto’s en video’s sneller te verwijderen. Zo kondigde Facebook vorig jaar nog in een blogpost aan strenger op te treden tegen de verspreiding van ongewenste gevoelige beelden.

Om dit tegen te gaan, zal het sociale mediabedrijf hun gebruikers aansporen om naaktfoto’s waarvan ze vermoeden dat de persoon die daarop staat geen toestemming heeft gegeven te rapporteren.

Als een foto of video inderdaad tegen de huisregels ingaat, geeft het bedrijf deze een unieke code. Via fotoherkenningssoftware is het daarna mogelijk om het opnieuw posten van de beelden te voorkomen. Facebook kan accounts van overtreders verwijderen.

Professor Eva Lievens van de Universiteit Gent, die zich bezighoudt met recht en technologie, vindt het een stap in de juiste richting: ‘Het systeem dat Facebook voorstelt om te gebruiken is iets wat al wordt toegepast bij afbeeldingen van kinderpornografie. Het allerbelangrijkste voor slachtoffers van wraakporno is dat de foto’s verdwijnen. Vanuit dat oogpunt is de nieuwe maatregel van Facebook zeker positief.’

Het zal natuurlijk niet alles oplossen, zegt Lievens: ‘Facebook is slechts één speler, één platform dat het initiatief neemt. Maar we zien dat de verspreiding van de beelden heel snel gaat en ze ook op meer gesloten platformen worden verdeeld.’

Het initiële posten op zich is wat we moeten tegengaan. ‘Om daar iets aan te kunnen doen is het heel belangrijk om in te zetten op het verhogen van bewustzijn rond het belang van toestemming bij alles wat te maken heeft met seksuele relaties.’

‘Het is niet omdat iemand de toestemming geeft om een foto te maken of bewaren dat je daar om het even wat mee mag doen. Dat is nog een van de hardnekkigste misverstanden die blijft bestaan.’

Hoe zit het met de Belgische wetgeving?

Naar aanleiding van de controversiële zaak in 2015 waarbij een basketbalcoach zijn minderjarige vrouwelijke leerlingen twee jaar lang stiekem had gefilmd in de kleedkamers en douches, werd duidelijk dat het Belgische strafrechtsysteem tekort schoot waar het de vervolging van seksuele misdrijven betreft.

Een wetsvoorstel over de niet-consensuele verspreiding van seksuele beelden werd op 1 februari 2016 officieel wet in ons land. Niet onbelangrijk: volgens het Belgisch strafwetboek blijft het verspreiden van seksuele beelden zonder toestemming van de afgebeelde persoon strafbaar, ook al werd toestemming gegeven voor het maken ervan. Als sanctie voorziet de wet nu in een gevangenisstraf gaande van zes maanden tot vijf jaar.

Hoe kunnen mensen als Samira, Dylan en anderen vermijden dat onschuldige sexting resulteert in het schenden van vertrouwen? Het blijft een moeilijke kwestie.

Smartphones en sociale media zijn een groot onderdeel van het leven van jongeren en adolescenten. Het hoeft dus niet te verwonderen dat die technologie een rol speelt in de ontwikkeling van hun seksualiteit.

Foto’s nemen en doorsturen is gemakkelijk. En daar is bovendien niets mis mee. Jongeren hebben het recht om hun identiteit te ontdekken en om hun seksualiteit te uiten – ook via hun smartphone. We moeten erkennen dat de fout ligt bij de persoon die de foto’s zonder toestemming doorstuurt en verspreidt, niet bij de persoon die de foto’s van zichzelf heeft gemaakt of laten maken.