Liefde voor muziek: goed voor onze gezondheid en ons brein

ABBA had overschot van gelijk toen de band Thank You for the Music zong, want die is niet alleen entertainend, maar zonder meer goed voor ons. Dat ontdekte neuropsycholoog Erik Scherder toen hij zich in de muziek ging verdiepen.

In een supermarkt ergens in Vlaams-Brabant staat Radio Nostalgie op. Net iets luider dan je in een supermarkt zou verwachten passeert de ene na de andere popsong die je eigenlijk vergeten was, maar toch kunt meezingen. Een winkelende mevrouw wiegt met haar heupen op Let’s Hear it for the Boy terwijl ze een aubergine uitzoekt. Haar tienerdochter geeft haar een duw. “Mamaaaah, je bent weer aan het dansen.” Waarop de swingende mama verontschuldigend haar schouders ophaalt. “Ik kan daar niets aan doen, het gebeurt vanzelf.” Ze heeft gelijk, die mama, weet Erik Scherder, hoogleraar neuropsychologie aan de VU Amsterdam. “We gaan algauw meebewegen als we een ritmisch nummer horen. Als je naar muziek luistert, zien we activiteit in de motorische schors van je hersenen. Ook als je gewoon stilzit. Bewegen en muziek zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. We moeten bewegen.” Omdat hij gefascineerd is door muziek én door wat er in onze hersenen gebeurt, schreef Scherder het boek Singing in the brain.

Vrolijke pop, ontroerende ballads, opwekkende dansmuziek, het eerste wat veel mensen met muziek associëren zijn emoties. Om Victor Hugo te citeren, muziek kan uitdrukken wat we niet kunnen zeggen en waarover we niet kunnen zwijgen.

Erik Scherder: Klopt. Het is best moeilijk om te verklaren waarom muziek zo’n emotioneel effect heeft. Je kunt vaststellen dat bepaalde hersengebieden actief zijn bij muziek, maar waarom dat zo is, weten we eigenlijk niet. De Zweedse psycholoog Patrik Juslin heeft daar veel onderzoek naar gedaan en ontdekte heel wat verschillende verklaringen. Er is natuurlijk ons geheugen, én conditionering. Als je muziek hoort op een moment dat je blij bent of net verdrietig, dan ga je diezelfde muziek later onbewust associëren met die emoties. Soms gebruiken we die associaties bewust, als we die ene vakantiehit opzetten om herinneringen op te halen aan een mooie zomer. Maar muziek heeft ook universele effecten. Een gevoel dat in muziek zit, kan ons besmetten. Vioolmuziek bijvoorbeeld, zit het dichtst bij de menselijke stem en dat vinden we heel aangenaam. Hoge tonen, met een hoge variëteit en een hoog tempo, zorgen ervoor dat we zelf een beetje geprikkeld worden. We voelen dat aan als opwinding en blijdschap, maar soms ook als angst. Lage frequenties blijken rustgevend, zeker als ze langzaam gespeeld worden en niet erg gevarieerd zijn. Dat geeft vrede, maar soms ook iets droevigs. Atonale muziek heeft op bijna iedereen een negatief effect, vandaar dat die vaak bij horrorfilms en thrillers gebruikt wordt. Zelfs dieren worden kalmer als ze naar muziek luisteren, maar honden blaffen wel méér als ze heavy metal horen. Muziek die aansluit bij ons interne ritme, en waar je lekker op kunt dansen, daar word je dan weer als vanzelf blij van en als een bepaald nummer innerlijke beelden oproept, bijvoorbeeld van de natuur, dan kan ook dat gevoelens bij ons oproepen. Uiteraard is er het esthetische element. Zoals alle kunst veroorzaakt ook muziek soms verwondering, nostalgie, ontroering, spanning en euforie.

LANGER LOPEN

In Amerikaanse oorlogsfilms lopen de soldaten soms luid zingend op het exercitieplein rond, dat doen ze niet voor hun eigen entertainment.

Scherder: Nee, ze zingen eigenlijk marsmuziek die een bepaald tempo heeft. Die maatsoort past het best bij de loop- of stapfrequentie en houdt iedereen in de pas. Er is ook al veel onderzoek gedaan naar de functie van muziek bij het sporten, en men heeft ontdekt dat je langer door kunt fietsen of op de loopband lopen als je muziek uitkiest die net jouw tempo aangeeft. Het moment van uitputting treedt later op, en je voelt ook minder het melkzuur en de pijnen van de inspanning. Je houdt daarom langer vol. Omdat vrouwen meer aandacht hebben voor ritme in muziek, blijkt dat effect bij hen bovendien groter te zijn. Muziek is dus nuttig als je je grenzen wilt verleggen. Stel dat je van plan bent om een marathon te lopen, ga dan op zoek naar muziek die echt jouw ritme heeft.

Zwemmer Michael Phelps liep vaak met een hoofdtelefoon op tot aan het zwembad. Rap en dance hielpen hem naar het schijnt te ontspannen en zich in zijn eigen wereld terug te trekken.

Daar kan ik me iets bij voorstellen. Muziek is zeker niet altijd stressverlagend, als het je op een goede manier opwindt, heb je er iets aan vlak voor een zware prestatie.

De Belgische Revolutie in 1830 zou begonnen zijn na een opvoering van de opera De Stomme van Portici van Daniel Auber. Een bepaald patriottisch stukje zou anti-Hollandse rellen veroorzaakt hebben, die het lont aan het revolutionaire vuur staken.

Scherder: Zie je wel hoe sterk het effect van muziek kan zijn! (lacht) Al zou die revolutie er waarschijnlijk sowieso gekomen zijn. Ik heb zelf het effect van muziek al persoonlijk ondervonden. Toen we naar het ziekenhuis moesten met een van onze kinderen, waren we allemaal heel gestrest. Het was duidelijk dat er iets ernstig mis was. In de hal van het ziekenhuis speelde een pianist en ik herinner me goed dat ons rotgevoel even verdween. Dat ik dacht: even rust. Dat effect voelde ik echt. Ik herken dat ook meteen als ik in Amsterdam gehaast uit de trein stap en er speelt iemand op de piano in de stationshal. Altijd fijn om te horen. Dat muziek kalmerend werkt, weet elke ouder die al eens een kind in slaap heeft gezongen, en uit onderzoek blijkt dat het nog beter werkt als je je armen ritmisch meebeweegt. Leuk detail: uit onderzoek weten we dat kinderen veel meer naar hun moeder kijken als ze zingt dan als ze gewoon spreekt.

koor tegen kanker

Muziek is een uitstekende moodregulator. We worden vrolijk van Happy en opgewonden van Drunkin Love. Maar waarom luisteren we naar trieste muziek?

Scherder: Mensen gebruiken verdrietige muziek om verdriet te kunnen verwerken, als een soort catharsis. Maar er zijn veel mensen die naar trieste muziek luisteren als ze dat niet zijn. Omdat ze nostalgie, vertedering of verwondering kan oproepen, bijvoorbeeld. Een van de leukste redenen is dat ze ons het gevoel geeft dat we heel empathisch zijn. Wat ben ik daar goed in, in dat empathisch zijn, is een soort beloning. Trieste muziek doet ons ook beseffen dat we intense gevoelens kunnen voelen, ook al doen we dat op dit moment niet. Muziek kan ook troostend werken. Een mooi voorbeeld zagen we in Berlijn, toen die vrachtwagen op die kerstmarkt inreed. De volgende avond stond daar een groep mensen te zingen. Samen. Daar zit echt veel kracht in. Samenhorigheid ook. Dat sociale is belangrijk.

Maar we doen dat niet veel meer, samen zingen.

Scherder: Misschien niet. Maar als je goed kijkt, vind je het wel. In voetbalstadions bijvoorbeeld, moedigen we onze club aan door te zingen. Er worden ook weleens meezingconcerten georganiseerd. Ik ben in 2016 zelf gaan meezingen met de Mattheuspassie in Amsterdam. Een afgeladen volle kerk en dan die muziek, het was zo ontzettend mooi. Dat snijdt door je hart. Maar ik ben het wel met je eens dat we het meer zouden moeten doen, en dat er gelegenheden zijn waarbij het mooi zou passen, samen zingen.

Het is bovendien nuttig?

Scherder: Absoluut. Als we samen zingen, komt er oxytocine vrij, daarom dat we ervan genieten. Maar het gaat verder dan dat. Uit onderzoek blijkt dat kinderen die samen zingen een gezamenlijke taak veel beter uitvoeren dan kinderen die dat niet doen. Samen zingen heeft vooral effect op ons mentale welzijn. Vriendschap, sociale steun, meer zelfvertrouwen, een verfrist en energiek gevoel, het idee samen ergens naartoe te werken en dus een toekomst te hebben, mensen die in een koor zingen hebben minder depressieve symptomen. In Nederland heb je bijvoorbeeld Oncofoniekoren, waar kankerpatiënten samenkomen om te zingen. Dat geeft hen niet alleen een goed gevoel, maar activeert ook de regulerende netwerken waardoor ze grip en regie krijgen op het systeem. Ze liggen niet alleen maar ziek van de chemo op de bank te ondergaan wat hen overkomt, maar ze doen ook iets actiefs. Dat is enorm belangrijk. Ook dat is gezondheid.

Je speelt ook zelf muziek?

Scherder: Viool. Dat was al lang mijn hartenwens. Van mijn achtste tot mijn vijftiende ging ik maar de muziekschool. Blokfluit was mijn verplichte eerste instrument en omdat er bij ons thuis een piano stond, ging ik daar uiteindelijk op spelen. Al snel verhuisde die naar de kelder. Mijn vader was een lieve man, maar hij vond dat maar niets, die muziek. Hij stompte vaak op de vloer. Of het wat zachter kon. De lol ging er snel af en in de puberteit kreeg ik andere interesses, dus stopte ik met muziek spelen. Maar al van toen droomde ik ervan viool te spelen. Een paar jaar geleden dacht ik: waarom doe ik het niet gewoon? Omdat ik 62 ben? Onzin! Het is natuurlijk moeilijker als je 62 bent dan op je zesde. Maar mijn houding is: hoever kan ik komen? Ik heb geen doel, behalve dan plezier. Ik speel bijvoorbeeld mee met cd’s van vijf- of zesjarigen en daar geniet ik echt van, ook omdat mijn spel dan een beetje gecamoufleerd wordt. Als ik echt bloot speel, klinkt het minder goed, maar dat betekent niet dat ik er minder lol in heb. Op mijn leeftijd een nieuwe uitdaging aangaan is bovendien perfect voor het brein. Dus als je geïnteresseerd bent in muziek, ga het dan zeker zelf spelen.

Zelfs alleen maar naar muziek luisteren is bovendien goed voor onze gezondheid.

Scherder: Er zijn studies die laten zien dat luisteren naar muziek die je aangenaam vindt, je bloeddruk en je hartfrequentie naar beneden haalt. Dat heeft te maken met het feit dat we voortdurend synchroniseren. Ons hart en onze bloeddruk worden rustig van rustige muziek, zeker als die traag gespeeld wordt. Je cortisolgehalte daalt ook, daarom dat muziek zo ontspannend werkt. Het heeft ook een middelgroot effect op de slaapkwaliteit van volwassenen en kan pijnstillend werken. Muziek kan helpen bij de revalidatie van mensen die een beroerte hebben gehad, en een positief effect hebben bij depressie, angststoornissen, autisme en misschien ook bij ADHD.

Als ik een hoge bloeddruk heb of op- gefokt ben, kan ik beter naar Bach luisteren dan naar Skrillex?

Scherder: Dat hangt af van waarmee je die muziek associeert. Uit onderzoek blijkt duidelijk dat niet het genre bepaalt wat er in het brein gebeurt, maar waar je van houdt. Voor de een is klassiek heel effectief, voor de ander hiphop. Dat hangt van je voorliefde af. De enige uitzondering is heavy metal. De niet-liefhebber en de neutrale luisteraar gaan de stress in met heavy metal, en dat is niet onlogisch. Maar we moeten voorzichtig zijn, want liefhebbers hebben daar natuurlijk een ander gevoel bij.

Muziek is fundamenteel menselijk, schrijf je. Waarom?

Scherder: Muziek is met ons hele leven verweven. Er zijn niet veel activiteiten waar we zo aan gehecht zijn, zonder dat die op het eerste gezicht met overleving te maken hebben, zoals eten en seks. De archeoloog Steven Mithen stelt dat het wel degelijk essentieel is voor onze overleving. Klanken, waar muziek uit voortkomt, zijn cruciaal in onze evolutie. Ook voor er taal was, moesten we met elkaar communiceren, klanken waren dus een kwestie van wel of geen voeding, van weglopen omdat er iets gevaarlijks aankwam of net samenkomen om op iets te jagen. Dankzij klanken kun je communiceren en in groep leven. Taal en muziek hebben een grote overlap. Klank en ritme samen vormen uiteindelijk woorden, of een melodie. Muziek komt in onze hersenstam aan, waar klanken gere- gistreerd worden, niet waar ons oor zit. En taal heeft een ritme, zeker als bijvoorbeeld twee mensen met elkaar praten. Onze motoriek en ons lichaam hebben ook een ritme en we synchroniseren dat interne ritme graag met wat er daarbuiten gebeurt. Muziek, maar ook geluiden uit de natuur. Zelfs pasgeboren baby’s hebben een bijzondere gevoeligheid voor ritme, dynamiek en intonatie. Volgens professor Honing, de Nederlandse specialist op het vlak van muziekcognitie, is de menselijke biologie al van bij de geboorte klaar om muziek te herkennen en ervan te genieten. Ze heeft, zo blijkt uit onderzoek, veel effect op onze beloningssystemen.

het mozart-effect

Voor een diersoort die snel verveeld is, slagen we er toch in om ons hele leven naar dezelfde muziek te luisteren en ervan te blijven genieten.

Scherder: Dat is de kracht van herhaling. We worden blij als er gebeurt wat we verwachten. Herkenning voelt aan als een soort beloning omdat anticiperen en je verheugen op wat er gaat komen voor dopamineactiviteit in de hersenen zorgt. Het was fijn, je wilt meer, en als het dan komt, denk je: jaha, daar is het weer! Dat blijkt een gevoel waar we echt naar verlangen.

Je houdt in Singing in the brain een vurig pleidooi voor de herwaardering van muzieklessen in het onderwijs.

Scherder: Omdat muziek zo’n ongelofelijke impact op ons heeft én een unieke bijdrage levert aan de ontwikkeling van ons brein. Er is nog geen onderzoek dat duidelijk aantoont dat muziek leren spelen ook betekent dat je beter wordt in rekenen en taal, het zogenoemde Mozart-effect blijkt niet bewezen. Maar dat wil niet zeggen dat muziek niet belangrijk is. Ik vind dat muziek een onderdeel van het lessenpakket moet zijn, omdat ze zoveel ingrediënten aanlevert. We genieten als we ernaar luisteren, maar het effect is nog zoveel groter als we zelf gaan spelen. Muziek maken is een van de meest complexe menselijke prestaties, het doet je informatie opslaan, je geheugen gebruiken en complexe motorische processen leren. Musiceren is natuurlijk gewoon leuk, maar het ontwikkelt in de hersenen ook grote netwerken waar een kind onwaarschijnlijk veel aan heeft. We zien dat effect misschien niet meteen terug op het rapport, maar daar moeten we niet op wachten, vind ik. Het effect van muziek is uniek en dat mogen we onze kinderen niet onthouden. Vergeet ook de emotionele kant niet. Vertedering, verbazing, verwondering, ontroering, dat soort gevoelens heb je met rekenen niet. Het is jammer dat we daar zo weinig belang aan hechten. In Nederland hebben we ondertussen zo’n driehonderd Leerorkesten voor kinderen uit minder bevoorrechte milieus en dat is mooi en belangrijk. Samen met Joop van den Ende, en met koningin Máxima als beschermvrouwe, heb ik Méér Muziek in de Klas opgestart, met het idee om daar de volgende drie jaar op te werken. En ja, muziekonderwijs was vroeger best saai, maar bedenk eens wat we vandaag met digitale middelen zoveel beter zouden kunnen doen.

STILTE IN DE WACHTZAAL

In het boek gaat het uitgebreid over de positieve werking van muziek op mensen met depressie, autisme en dementie. Weet men in de medische wereld en in de zorg hoe groot dat effect kan zijn?

Scherder:Veel te weinig. Het wordt nu gezien als een alternatieve therapie, terwijl ik vind dat het een reguliere behandelingsvorm moet worden. Muziek heeft bijvoorbeeld effect op pijn en op postoperatief herstel, maar in de medische wereld beseft men dat nog niet. Als er bezuinigd moet worden, is het vaak daarop. Ik gaf laatst een lezing voor achthonderd huisartsen en vroeg hen of ze muziek gebruiken in de wachtkamer. Hooguit één op de vijf stak de hand op. Terwijl het zo’n duidelijk rustgevend effect heeft. Of stel dat je slecht nieuws moet brengen. Geef je dan mee dat muziek kan troosten? Niet dus. Dan denk ik: vraag naar de favoriete muziek van je patiënt en raad aan om die in te zetten. Het werkt echt. In de documentaire Alive Inside zie je Henry, een zwaar demente man die helemaal in zichzelf gekeerd is, maar openbloeit als hij de favoriete muziek uit zijn jeugd hoort. Hij begint zelfs te vertellen over vroeger. Mensen met dementie kunnen nog mooie momenten beleven dankzij muziek en dat is zo waardevol.

Als hersenwetenschapper pleit je hartstochtelijk voor beweging, omdat dat ontzettend belangrijk is voor onze gezondheid. Nu blijkt dat ook muziek beluisteren en spelen veel voordelen kan hebben. Hoe frustrerend is het dat het beleid daar niet op inzet, en dat mensen zo weinig open lijken te staan voor je aanbevelingen?

Scherder:Dat geeft me een extra uitdaging. In het voorgestelde Curriculum 2032 (de Nederlandse variant voor de eindtermen in het onderwijs, red.) zit beweging noch muziek. Maar dat betekent dat ik het moet blijven herhalen, herhalen, herhalen. Waar ik de kans heb, ga ik heen en breng ik die boodschap, ook al ben ik bescheiden over het effect. Op een lezing was laatst een minister, die vertelde dat er in bepaalde gemeenten buurtcoaches zijn. Dat wil ik niet horen, want dat is niet genoeg. Daarmee krijg je mensen niet voldoende aan het bewegen. Maar ik ben totaal niet ontmoedigd. Ik besef dat de politieke agenda anders is. Hoe groot het wetenschappelijke bewijs ook is, als je aan de politiek vraagt om er iets mee te doen, is de reactie meestal: dat kost geld. Alsof de gevolgen van te weinig bewegen geen geld kosten. Het zal volgens mij nog een generatie duren voor men het belang van dingen als beweging en muziek gaat inzien. Maar dat neemt niet weg dat we doen wat we kunnen doen, hoe klein ook.