Jane Goodall: ‘Het grote gevaar van klimaatverandering is dat mensen denken dat het allemaal niets meer uithaalt’

Ze zal voor altijd ‘die wetenschapster met haar apen’ zijn, maar Jane Goodall is zoveel meer. De Britse primatologe en natuurbeschermer was onlangs in ons land voor twee lezingen, en de screening van Jane, de niet te missen documentaire over haar leven in Gombe.

Niet nog een documentaire. Dat was Jane Goodalls reactie toen National Geographic vroeg of ze aan de slag mochten met meer dan honderd uur teruggevonden beeldmateriaal van haar eerste jaren in Gombe, Tanzania. Ze heeft een punt. Dankzij meer dan veertig documentaires kent bijna iedereen het verhaal van de Britse jonge vrouw die begin jaren 60 in Tanzania pionierswerk verrichtte met haar observatie van chimpansees. Als ze begin jaren 90 vaststelt dat het verdwijnen van de Equatorial Forest Belt in Centraal-Afrika het bestaan van de chimpansees in gevaar brengt, begint ze de wereld rond te reizen om te pleiten voor de bescherming van de dieren en meteen ook van onze planeet. Toch is Jane een schitterende film die je niet mag missen.

Een jonge vrouw die eind jaren 50 in haar eentje de boot van Londen naar Kenia neemt, en daar onderzoek gaat doen in een tent in het regenwoud, dat vraagt durf. Brett Morgen, de regisseur van Jane, noemde u in interviews onlangs een superheld.

Jane Goodall: ‘Ik vind mezelf niet moedig. ik kreeg gewoon de kans om te doen waar ik als kind altijd van had gedroomd: naar Afrika trekken en met dieren werken. Iedereen zei dat dat onmogelijk zou zijn, alleen mijn moeder lachte niet. Zij heeft mijn interesses altijd gestimuleerd, zonder me te pushen om iets te doen wat ik niet wilde. Als je het echt wilt, zei ze, moet je hard werken, alle kansen die je krijgt benutten en nooit opgeven. Dat heb ik gedaan. Een oude schoolvriendin nodigde me uit op de boerderij van haar ouders in Kenia. Ik heb een jaar als dienster gewerkt en elke cent gespaard. Ik was niet bang toen ik vertrok, ik herinner me vooral een gevoel van opwinding: het avontuur gaat beginnen!’

U had nog nooit gereisd toen u vertrok.

Goodall: ‘Er was een oorlog geweest en we hadden geen geld. Ik was alleen nog maar in Duitsland geweest, alweer een wijze beslissing van mijn moeder. Een oom werkte er voor de Britse overheid en we zijn hem daar gaan opzoeken. Natuurlijk haatten we Hitler en zijn regime, maar mijn moeder hoopte dat ik door die reis zou zien dat gewone Duitsers niet allemaal nazi’s waren.’

In Kenia leerde u de antropoloog Louis Leakey kennen.

Goodall: ‘Hij was menselijke fossielen aan het opgraven en wilde onze prehistorische geschiedenis ontrafelen. Kennis over het leven van andere primaten zou ons veel leren, dacht hij, maar dat soort onderzoek was nog nooit gedaan. Iedereen associeert me nu met chimpansees, maar dat was Leakeys keuze. Ik had sowieso toegehapt, bij gelijk welk dier. Hij stuurde me naar het regenwoud, maar een jonge vrouw alleen in een tentje in de bush, dat was in 1960 ondenkbaar. Mijn moeder bood zichzelf aan als chaperonne, waarschijnlijk omdat Leakey haar onder druk had gezet. Hij wilde iemand die me mijn gang zou laten gaan en niet met mij zou gaan concurreren.’

Dat u een jonge vrouw was, zag hij als een voordeel.

Goodall: ‘Hij vond vrouwen beter in veldwerk, want we hebben meer geduld en observeren beter. Als moeder moet je namelijk de noden van een baby begrijpen. Je moet alert zijn voor signalen en details. Vergeet ook niet dat het Britse koloniale regime in Tanganyika op zijn einde liep. Er was veel wrok tegenover blanke mannen. Maar ik, zo’n klein, weerloos meisje? Men wilde me graag helpen. Soms is het makkelijker om vrouw te zijn.’

Alleen de bush in trekken om dieren te observeren die je met één klap kunnen doden vraagt fysieke moed, maar je pionierswerk viel bovendien niet in goede aarde bij de wetenschappelijke wereld. Toch hield je voet bij stuk.

Goodall: ‘Ik was niet naar de universiteit geweest en dit soort veldwerk was nooit eerder gedaan, dus er waren geen voorbeelden. Ik deed wat ik als kind al deed wanneer ik eekhoorns en wormen observeerde: kijken en noteren. In 1965 kon ik op initiatief van Leakey naar Cambridge om een masterdiploma ethologie te halen. Eerlijk gezegd wist ik zelfs niet wat ethologie was, en er was toen nog geen Google om het op te zoeken. Ik was een beetje bang van die erudiete proffen. Zij vertelden me dat ik alles verkeerd gedaan had en dat chimps geen persoonlijkheid en gevoelens hadden. Alleen, dat was niet wat ik in Gombe geobserveerd had. Have the courage of your conviction, heeft mijn moeder me geleerd. Luister eerst naar de mensen met wie je het niet eens bent, want misschien hebben ze een punt. Denk je dan nog altijd dat ze het mis hebben, ga dan in discussie.

Een belangrijk advies dat vandaag niet vaak meer gegeven wordt. Die proffen hadden boekenkennis, maar ze hadden het mis en ik kon niet anders dan hen daarop wijzen. Natuurlijk hebben we fouten gemaakt, we zouden vandaag bijvoorbeeld nooit meer de dieren voederen die we observeren. Maar daar hebben we van geleerd. Mijn onderzoek maakte me per ongeluk een pionier en gaf me de kans om verouderde wetenschappelijke ideeën aan te vechten en te veranderen. Ondertussen geeft de wetenschap me gelijk. Dieren zijn wezens met een persoonlijkheid, een geest en gevoelens.’

Ook vandaag vecht u nog de status quo aan, bijvoorbeeld in verband met testen op dieren.

Goodall: ‘Ik bracht een paar van de vreselijkste dagen van mijn leven door in dierenlabo’s. Ik moest ze met mijn eigen ogen zien, want te veel mensen praten zonder achtergrondkennis. In de VS zaten er meer dan vierhonderd chimps in labo’s. Een eindeloos lange tijd veranderden er alleen maar details aan de wetgeving. Op een avond zat ik toevallig naast Francis Collins, de nieuwe directeur van de National Institutes for Health, en vroeg naar die dierenproeven. ‘Ik weet daar niets van,’ zei hij, ‘ik ben geneticus.’ Hij stelde een team wetenschappers samen om te onderzoeken hoe nuttig die proeven nu eigenlijk zijn. Na achttien maanden stelden ze vast dat geen enkel experiment op dieren echt nuttige resultaten opleverde. Geen enkel. Dat is niet vreemd, want zelfs chimps, waarmee we 99% van ons DNA delen, verschillen sterk van ons. Ze krijgen niet dezelfde ziektes of hebben niet dezelfde symptomen. Dus besliste Collins: we stoppen ermee. Er kwam veel tegenstand, wetenschappers waren bang dat ze het geld van de farmaceutische industrie zouden verliezen. Maar hij hield het been stijf en de meeste landen zijn gevolgd.

Weet je, wij mensen blijven vaak gewoon doen wat we altijd doen, zonder erbij na te denken. Maar dierenproeven verdwijnen en daar ben ik zeer gelukkig om. Dat wil trouwens niet zeggen dat dieren niet nuttig kunnen zijn. Denk aan de ratten die jullie landgenoot Bart Weetjens traint om landmijnen op te sporen en die nu succesvol in landen als Mozambique en Angola ingezet worden. Weet je, ik wou dat ik vandaag jong was, want dit is een opwindende tijd om dierengedrag te bestuderen. Dieren blijken een stuk intelligenter dan we denken. Kraaien maken werktuigen, octopussen hebben sterke persoonlijkheden en zelfs hommels kunnen getraind worden en wat ze leren, doorgeven aan hun soortgenoten. We ontdekken zo veel wonderlijke dingen, en tegelijk vernielen we onze fantastische wereld. Daar moeten we mee ophouden.’

U reist vandaag de wereld rond om die boodschap uit te dragen.

Goodall: ‘Ik moet wel. Het zijn barre tijden. De Arctic Refuge openstellen voor drillen naar olie en gas, nationale parken verkleinen, klimaatverandering minimaliseren, wat Trump doet is onverdedigbaar en ook Theresa May geeft absoluut niets om de planeet. China lijkt ermee bezig te zijn, maar dan alleen in eigen land. In de rest van de wereld doen ze wat Europese kolonisatoren vroeger en grote bedrijven vandaag doen: middelen weghalen voor hun eigen voordeel. De macht van grote bedrijven en hun alliantie met de politiek is een gigantisch probleem. Ik was een van de eerste natuurbeschermers die het hadden over kapitalisme, familieplanning, armoede en onze onhoudbare consumptie. En dan is er nog de positie van meisjes en vrouwen, die ontzettend belangrijk is. Hoe hoger opgeleid de meisjes, hoe kleiner de gezinnen, een niet te onderschatten factor voor duurzaamheid. Natuurlijk ben ik kwaad en ontmoedigd, maar ik ga dan net harder vechten. Ik moet wel, want we zetten kinderen op deze wereld en zij zullen de gevolgen dragen. Ik hou daarbij mijn oma’s favoriete Bijbeltekst in gedachten: as your days, so shall your strength be – uw sterkte gelijk uw dagen. Ken je de uitdrukking: we hebben deze planeet niet geërfd van onze ouders, we hebben ze geleend van onze kinderen? Wel, we hebben niets geleend, we hebben gestolen. En daar moeten we iets aan doen.’

Hoop is een thema dat altijd terugkomt in uw lezingen en boeken.

Goodall: ‘Omdat het essentieel is. Het grote gevaar vandaag is dat mensen denken dat het allemaal niets meer uithaalt. Maar ik zie wel nog redenen om te hopen. We kunnen de klimaatverandering vertragen, als we nu in actie schieten. Bovendien heeft de natuur een ongelofelijke veerkracht. Begin jaren 90 verdween het woud rond Gombe in een razend tempo. We hebben een programma opgezet, TACARE, waarbij we twaalf dorpen rond het gebied hielpen. Armoede is een cruciale factor. Wie moet vechten om te overleven, doet wat hij moet doen en is niet bezig met natuurbehoud. We werken vandaag in 52 dorpen, de inwoners helpen om de gezondheid van het woud in stand te houden. Ook wijzelf zijn een reden om te hopen. Ja, we vernietigen onze wereld, maar anderzijds is de human spirit ook ontembaar. Als we sociale media goed gebruiken, hebben ze de kracht om informatie uit te wisselen, maar ook om protest te organiseren.’

Uw optimisme lijkt niet te wankelen.

Goodall: ‘Ik ben tijdens de Tweede Wereldoorlog opgegroeid, daarna kwam het nieuws van de concentratiekampen, de goelags van het stalinisme en de Killing Fields van Cambodja. We lijken niet echt veel bij te leren, er gebeuren ook vandaag nog gruwelijke dingen. Maar ik weet zeker dat verandering mogelijk is, want ik heb het gezien. Het gaat traag, dat wel. Ik heb mijn hoop gevestigd op de jeugd. Zij kijken nog bewuster naar de wereld en willen echt het verschil maken. Vandaar ons programma Roots and Shoots, waarbij jonge mensen zelf hun projecten opzetten. We zijn actief in 100 landen, met 100.000 groepen, van kleuters tot universiteitsstudenten.’

Klimaat, armoede, oorlog, vluchtelingen, de problemen zijn vandaag vaak zo complex dat mensen het gevoel hebben dat ze als individu niets kunnen doen.

Goodall: ‘Je kunt als individu wel iets doen. Als één iemand het licht uitdoet, heeft dat geen effect. Als een miljoen individuen dat doen, besparen we ontzettend veel energie. Of neem de macht van de grote bedrijven. Wij, als consumenten, zijn de enigen die die kunnen doorbreken, met de keuzes die wij maken. Loop in plaats van de auto te nemen. Denk na voor je iets koopt. Heb je het nodig? Waar is het gemaakt? Is dat een faire prijs? Heeft het de makers, de natuur of dieren schade berokkend? Je moet uitzoeken wat er aan de hand is en waar je het verschil kunt maken en dan moet je aan de slag. Alleen ontbreekt dat laatste nog te vaak. Dat is dus mijn belangrijkste boodschap. Elk van ons maakt elke dag het verschil. We hebben de keuze.’