Het geheim van de liefde ontrafeld

Experte Donatella Marazziti (57) over de chemische reacties die liefde bij ons teweegbrengen. “Ik ben nochtans een romanticus.”

Experte Donatella Marazziti (57) over de chemische reacties die liefde bij ons teweegbrengen. “Ik ben nochtans een romanticus.”

Als we verliefd zijn, staat niet ons hart in vuur en vlam. Stoffen en hormonen als testosteron, cortisol en dopamine schieten hun pijlen af. Cupido zit in de hersenen. Een interview met Donatella Marazziti (57), de Italiaanse wetenschapster die de liefde biochemisch ontrafelt. “Ik ben nochtans een romanticus.”

Ik sta voor il torre pendente, de scheve toren van Pisa. Ik had hem groter, indrukwekkender en schever verwacht. De schuld van mijn verbeelding.

Verliefde koppeltjes fotograferen elkaar er gewillig door een roze lens, met de toren als getuige. Ze giechelen, kunnen niet van elkaar blijven en lijken wel elkaars spiegelbeeld. Liefde, of beter verliefdheid, maakt (je) blind, roekeloos en vooral onkritisch. Dat is ook de overtuiging van Donatella Marazziti, de Italiaanse hoogleraar psychiatrie en neurobiologisch onderzoeker, die afwisselend aan de Universiteit van Pisa en in het Santa Chiara Hospital werkt, pal in het centrum van Pisa.

Sinds ze in 1999 in de New Scientist aantoonde dat er heel wat parallellen waren tussen verliefde zielen en mensen met een obsessief-compulsieve stoornis, zowel in het brein als in het gedrag, raakte haar carrière in een stroomversnelling. Sindsdien geeft ze wereldwijd lezingen en verdiept ze zich in de liefde. “Sono innamorato dell’amore. Ik ben verliefd op de liefde.”

Haar wetenschappelijke coup de foudre met de liefde gebeurde toevallig, toen ze midden jaren negentig onderzoek deed naar de neurotransmitter (een boodschapperstof in de hersenen, sdk) serotonine en mensen met de obsessieve-compulsieve stoornis (obsessive compulsive disorder, OCD). “Ik las in psychiatrische handboeken dat romantische geliefden heel sterk leken op patiënten met OCD. Allebei spenderen ze bijzonder veel tijd in het willen bezitten van iets of iemand. Ik ging op zoek naar een biologisch model om dat te staven. In 1996 ontdekte ik dat die serotonine zowel bij patiënten met OCD als bij hevig verliefde mensen tot precies hetzelfde niveau daalde.”

Niettemin wachtte je drie jaar met het publiceren van deze resultaten. Was je bang voor de reacties?

Donatella: “Ik was bevreesd. Mijn zesde zintuig zei me dat dit onderzoek veel reacties zou opwekken en mijn leven drastisch kon veranderen, omdat het aantoonde dat romantische liefde eigenlijk gestoeld is op een biochemische afwijking. Ik bleef m’n resultaten maar dubbelchecken om zeker te zijn, het werd zowaar ook een obsessie (begint te lachen).”

Zorgt dat obsessief gedrag ervoor dat een man van 45 halsoverkop zijn vrouw en drie kinderen in de steek laat voor een nieuwe vlam?

Donatella: “Tot op een zekere hoogte, ja. Maar dat betekent niet dat je het per definitie moet doen, laat staan dat je je moet verschuilen achter een obsessieve stoornis.”

Mannen zijn van Mars en vrouwen van Venus, behalve wanneer ze op elkaar verliefd worden. Want dan lijken ze, meer dan ooit, op elkaar?

Donatella: “Precies, zeker op hormonaal vlak. Ik onderzocht de hormonale veranderingen bij 24 verliefde Italiaanse mannen en vrouwen en vergeleek hun resultaten met 24 Italianen die single waren of een stabiele relatie hadden. Vergeleken met de vrouwen die geen vlinders in de buik hadden, hadden alle verliefde vrouwen meer van het mannelijke geslachtshormoon testosteron. Mannen juist minder. Het is bijna alsof verliefdheid de sekseverschillen tijdelijk uitschakelt. In ieder geval worden de scherpe kantjes van sommige mannelijke kenmerken afgevijld, terwijl die bij vrouwen net sterker worden. Ze ‘ontmoeten’ elkaar even in het midden. Eenmaal de verliefdheid over is, keren beide testosteronniveaus terug naar hun normale niveaus.”

Zijn die hormonale veranderingen niet vooral het resultaat van een overdaad aan seks tijdens de verliefdheidsfase?

Donatella: “Neen, want de controlegroep had even vaak seks als de verliefden. In de verliefdheidsfase hebben vrouwen wel meer zin in seks door hun hogere testosteronniveau.”

Die naar elkaar toegroeiende testosteronniveaus maakt hen ook blind voor elkaars gebreken?

Donatella: “Dat staat vast. Wanneer je verliefd bent, lijk je heel sterk op elkaar, althans zo voelt het aan, waardoor je elkaar heel vaak gelijk geeft. Vandaar het ideaalbeeld van de prins op het witte paard. Je denkt dat de andere de liefste persoon ter wereld is. Je wordt dus verblind, maar na enkele maanden ontdek je dat je man niet George Clooney is, en er al helemaal niet zo uitziet (bulderlach).”

Zoeken we niet vooral ook een partner die vruchtbaar is, met het oog op voortplanting? En schuilt daar niet een evolutionair egoïsme achter?

Donatella: “Vruchtbaarheid en voortplanting is niet het hoofddoel van liefde, gelukkig maar. Anders zouden we ook geen verklaring kunnen geven voor homoseksuele liefde omdat daar geen voortplanting plaatsvindt. Liefde is er om ons vreugdevol en gelukkig te maken. Dit gezegd zijnde, liefde is ook chemie. Er vinden verschillende chemische processen plaats in onze hersenen, opgewekt door optische prikkels, maar evengoed door feromonen of reukstoffen. Die prikkelen bij de ontvanger de hypofyse (een klier onder in ons brein ter grootte van een erwt, sdk), die verantwoordelijk is voor de productie van bepaalde gelukshormonen.”

Een van de mythes over liefde is dat na de fase van verliefdheid de echte liefde volgt, maar vaak is het louter teleurstelling…

Donatella: “Je verliest inderdaad je ideaalbeeld, maar je krijgt wel een persoon die je kan vertrouwen, en die niet vlucht bij de minste tegenslag. Als je dit op voorhand incalculeert, dan loop je geen blauwtje. Zodra de roze bril wordt afgezet, verdwijnt ook het dictaat van het brein. Dan kom je, in het beste geval, in de fase van ‘houden van’, waarin je weer rationeel kan nadenken en beslissingen nemen. In goeie relaties laait de passie af en toe wel weer op, dat toont neurobiologisch onderzoek ook aan.”

Ook het stresshormoon cortisol swingt de pan uit als je verliefd bent. Hoe verklaar je dit?

Donatella: (fijntjes) “Verliefd zijn is een heel stressvolle aangelegenheid, herinner je je dat niet meer? Maar er zijn ook biologische verklaringen voor.”

Donatella tovert een schema tevoorschijn op de pc waarop verschillende delen van het menselijk brein met elkaar communiceren via een doolhof aan pijlen: de thalamus, amygdala, hippocampus en de locus caeruleus. Vooral van en naar de amygdala vertrekken veel pijltjes. Donatella doet een verdienstelijke poging om af te dalen van wetenschappelijk vakjargon naar mensentaal, zodat mijn beperkte hersenvoorraad kan volgen: “De amygdala is de expert van ons brein wat betreft emoties. Angst, verliefdheid en depressieve gevoelens: het is zeer waarschijnlijk dat de amygdala erbij betrokken is. De grootste rol van de amygdala is het herkennen van gevaar. Wanneer we bijvoorbeeld iets ‘gevaarlijks’ zien zoals een slang, gaat er direct een waarschuwend signaal naar de amygdala. In enkele milliseconden krijg je de ‘vecht-of vluchtreactie’. De amygdala geeft deze signalen vervolgens door naar ons autonome zenuwstelsel, waardoor onze ademhaling versnelt, ons hart sneller gaat kloppen en er een stresshormoon wordt aangemaakt. Ook als je iemand tegenkomt die je leuk vindt, vinden er meteen chemische reacties plaats. Verschillende delen in de prefrontale cortex, die zich voorin de hersenen bevindt, werken mee om binnen enkele milliseconden te weten of je je aangetrokken voelt tot iemand wanneer je een gezicht ziet. Je kan dit verliefdheidsgevoel niet tegenhouden, het overkomt je. Bij verliefdheid neemt de activiteit van de amygdala wel af, wat leidt tot een verlaging van angstgevoelens. De hippocampus is dan weer een hersengebiedje dat verantwoordelijk is voor het leren, onthouden en herinneren. Wetenschappers hebben niet alleen aangetoond dat moederliefde een belangrijke impact heeft op de hippocampus (gezonde kinderen die veel liefde en zorg kregen van hun moeders, hebben over het algemeen een tien procent grotere hippocampus, sdk), dit hersengebiedje zorgt er ook voor dat emotionele gebeurtenissen worden opgeslagen in ons geheugen. Ik geloof rotsvast dat je verliefd wordt op personen die dezelfde positieve gevoelens uitstralen als die mensen die je sinds je geboorte verzorgden. Je wordt niet verliefd op je moeder of vader, maar je geheugen roept die aangename gevoelens van weleer op. Daarom zeggen we ook ‘Het voelt gewoon goed’ of ‘Het is alsof we elkaar al jaren kennen’.

Als je als kind verwaarloosd werd en niemand gaf jou liefde, dan is de kans in ieder geval bijzonder groot dat je liefdesleven later een ramp is.”

Onlangs herbekeek ik de film Il Postino, over postbode Mario die – met de hulp van Pablo Neruda – zijn liefde verklaart aan Beatrice. De film is een ode aan de poëtische liefde. Je critici vinden dat jij de poëzie van de liefde vernietigt, omdat je ze reduceert tot een spel van neurotransmitters en hormonen?

Donatella (fel): “Ik vind van niet. Ik hou trouwens van Pablo Neruda. Ik leg een aantal biologische mechanismen over de liefde bloot, maar wij, wetenschappers, hebben nog lang niet alle mysteries over de liefde ontrafeld. Ken je Zeno’s paradox over Achilles en de schildpad? Achilles, de snelste man ter wereld, achtervolgt een schildpad, maar zal die nooit voorbijsteken. Net als Achilles zullen we de liefde nooit volledig inhalen. En gelukkig spelen er niet alleen biologische mechanismen. Als wetenschapper kijk ik naar de liefde via neurale processen, maar als liefhebbende kijk ik er op een romantische manier naar en laat ik mijn verbeelding spelen. De Italiaanse natuurkundige Galileo Galilei zag sterren als enorme gaswolken, maar als je ’s avonds op de piazza dei Miracoli (vlakbij de toren van Pisa, sdk) loopt met je geliefde en je kijkt samen naar de maan en sterren, dan denk je helemaal niet aan gasvorming. Liefde is net als het heelal oneindig groot en je kan ze vanuit zoveel verschillende invalshoeken benaderen.”

Hoor ik een romantische ziel?

Donatella (heel serieus): “Ik schrijf zelfs gedichten. Soms geloof ik dat poëzie sneller de waarheid aanraakt dan wetenschap.”

Je schreef ook een boek ‘La natura dell’amore’, waarin je je wetenschappelijke resultaten vertaalde naar een groot publiek. Niet evident, lijkt me?

Donatella: “Na mijn doorbraakonderzoek in 1999 gaf ik veel interviews, en leerde ik mijn taal aanpassen om ook begrijpelijk te zijn voor jan met de pet. Ik realiseerde me dat er toen nog geen boek bestond over de biologie van de liefde en vond het belangrijk om de grenzen van de wetenschappelijke wereld te overschrijden. Een Italiaanse uitgever geloofde erin, en La natura dell’amore werd nadien ook in het Portugees en Grieks vertaald, maar jammer genoeg niet in het Engels. Engelstalige uitgevers denken vaak dat ze alles al weten. Typisch Angelsaksisch.”

Je schreef ook een essay over jaloezie E vissero per sempre gelosi e contenti (En ze leefden voor altijd, jaloers en gelukkig). Waarom?

Donatella: “Jaloezie is van alle tijden. Maar in Italië kon je tot voor enkele jaren niet meer zeggen dat je jaloers bent. Toegeven dat je jaloers was, betekende dat je een ouderwetse man of vrouw was. Jaloezie en liefde zijn met elkaar verbonden, als een Siamese tweeling. Wie liefheeft, is jaloers. Ook dat kan je biologisch verklaren, al is het heel ingewikkeld. Ik verrichtte verschillende studies naar jaloezie, waaronder ook naar patiënten die obsessief jaloers zijn, zoals stalkers. Ook het Othello-syndroom is van alle tijden. In de tragedie Othello van William Shakespeare lijdt de hoofdpersoon aan een irrationele, pathologische jaloezie, die uiteindelijk zelfs leidt tot de dood van zijn geliefde Desdemona. Meestal stalken mannen vrouwen, maar het omgekeerde gebeurt evenzeer. Ik heb het genoeg gezien, maar mannen zwijgen er meestal over omdat ze zich schamen om toe te geven dat ze gestalkt worden. Ik constateerde vooral een afname van serotonine bij obsessief jaloerse mensen. Het Othello-syndroom komt ook voor bij patiënten met Parkinson. Het is bekend dat een gebrek aan dopamine (een neurotransmitter, sdk) in de hersenen de motorische symptomen van de ziekte van Parkinson veroorzaakt. Wanneer je nu extra dopamine geeft aan deze patiënten, vertonen velen irrationeel, jaloers gedrag. Ze zijn ervan overtuigd dat hun partner hen bedriegt. Maar ook gewone jaloezie is heel complex en vooral vaak misverstaan. Een gevoel van jaloezie overvalt je. Je voelt het onmiddellijk, zoals een slangenbeet. We moeten die gevoelens leren aanvaarden en rationeel proberen te achterhalen vanwaar ze komen. Anders vernietigen ze de liefde. Maar als je obsessief jaloers bent, breng je toch best een bezoekje aan de psychiater.”

Kan wetenschap ons eigenlijk helpen in onze zoektocht naar liefde?

Donatella: “Ik geloof van wel, maar je moet er zelf in geloven. Ik geloof meer dan ooit dat je elke dag hard aan je relatie moet werken, ook al klinkt dat helemaal niet romantisch. Liefde is een levend organisme: je moet het voortdurend voeden. Ze is ons door de natuur geven om onze vreugde te vergroten, maar zoals elke vreugde moet je ze verdienen. Eén ding staat vast: we kunnen niet zonder liefde.”

Ben je zelf gelukkig in de liefde?

Donatella: “Heel gelukkig. Mijn eerste echtgenoot stierf onverwacht als prille veertiger. Moeder Natuur besliste dat we samen geen kinderen konden krijgen. Mijn huidige partner heeft wel kinderen die ik heel graag zie. Ik heb geleerd dat het niet belangrijk is om enkel je eigen kinderen lief te hebben. Soms zijn de genen heel egoïstisch. Ze dwingen ons als het ware om enkel van onze eigen kinderen te houden. Kijk maar naar de maffia, waar de eigen familie of clan heilig is. Geluk en materieel bezit zijn er enorm gelieerd aan de eigen genen. We moeten onze hersenen gebruiken om die egoïstische reflex te overwinnen en ook van andermans kinderen te houden.”

Sam De Kegel