Heimwee: de pijn van het elders zijn

© Illustratie Eleni Debo

Bij het woord ‘heimwee’ denken we meteen aan een verlangen naar thuis. Maar de pijn kan ook verder gaan: een gemis van iets, iemand of een plek.

Vorig jaar heb ik het zelf geprobeerd, elders gaan wonen. Weliswaar niet voor lang, en in een land waar ik normaal gezien ongelofelijk graag vertoef: Frankrijk, in het zuidwesten, vlak bij de weidse oceaan. Quasi geen taalproblemen, meer zon en licht en stilte en ruimte, én een streek waar elke zomer met plezier dichte drommen toeristen neerstrijken. Er zijn slechtere plekken denkbaar om je bed te spreiden. En toch.

Soms vraag ik me af hoe mensen het doen die nooit meer terug kunnen naar hun geboorteplek.

Was het omdat ik er geen vaste job had en dus weinig werkroutine? Omdat ik er behalve een geliefde, nog geen vrienden had? Omdat de plek waar ik woonde geen stad was, maar een stadje – weliswaar prachtig gelegen en met een interessant patrimonium, maar ook met een oudere bevolking en weinig cultuur? Omdat ik ‘het’ te weinig tijd heb gegeven? Of omdat ik te zeer verknocht ben aan de plek waar ik geboren ben?

Het laatste is zeker waar. Waar ik ook kom in Europa, ik ken weinig plekken die me meer beroeren dan Gent: een oeroude maar leefbare plek aan rivieren, waar je toch alles bij de hand hebt en waar ecologisch vooruit wordt gedacht. Het past me als een warme jas. Maar er is natuurlijk ook het verleden. In Gent heb ik op zoveel plekken gewoond, geleefd en rondgewandeld, dat er op elke hoek wel nostalgie onder mijn vel kan kruipen. Soms vraag ik me af hoe mensen het doen die nooit meer terug kunnen naar hun geboorteplek.

Phone home

Ons woord heimwee klinkt nog altijd Duits: Heim is huis en Weh is pijn of verlangen. Voor het omgekeerde, een onwrikbaar verlangen naar elders, hebben we zelfs een Duits woord helemaal geleend: Fernweh.

Heimwee is vooral een verlangen naar je thuis en wordt bijna automatisch gelinkt aan dat andere Duitse woord, Heimat. Hoe beladen ook bij onze oosterburen, het tijdschrift Der Spiegel wijdde er enige tijd geleden toch een interessant themanummer aan: het begrip Heimat wordt er vanuit alle mogelijke hoeken belicht. Zo komt er zelfs de vraag of het internet voor sommigen een nieuwe thuis kan zijn.

Over verlangen naar thuis en elders en anders zijn boeken vol moois geschreven: romans, memoires, zelfhulpboeken, interviews met migranten.

Over verlangen naar thuis en elders en anders zijn boeken vol moois geschreven: romans, memoires, zelfhulpboeken, interviews met migranten. “Heimwee is de weg weten in een huis dat niet meer bestaat”, schreef Rudy Kousbroek. Bij Jeroen Brouwers klinkt het: “Het verlangen naar vertroostende schoonheid, de wankele hoop dat de mooie illusie misschien ooit in mijn leven nog zal worden verwezenlijkt, dat is wat ik ervaar als heimwee.” Heimwee duikt op in menig gedicht, liedje of film – “E.T. phone home”. Maar over het verschijnsel heimwee op zich vind je veel minder terug. Nochtans heeft het een lange geschiedenis. Dat weten we onder meer uit de klassieke literatuur. Homeros liet de hoofdpersoon van zijn grote verhalen, Odysseus, al mijmeren over heimwee. Het is dus wellicht zo oud als de mens zelf.

In de loop der eeuwen werd heimwee nu eens in de lichamelijke klachtenhoek geduwd, dan weer was men ervan overtuigd dat het een mentale toestand was.

In de zeventiende eeuw kwam er interesse vanuit wetenschappelijke hoek. De Zwitserse arts Johannes Hofer schreef in 1687 een proefschrift over nostalgie (nostos, terugkeer naar huis + algos, pijn). Heimwee werd toen vooral gezien als een Schweizer Krankheit: mensen die de gezonde berglucht gewoon waren, kregen lichamelijke klachten wanneer ze naar landen reisden met minder goede lucht- en melkkwaliteit. Later, toen heimwee ook genadeloos opdook onder de troepen van Napoleon, moest die theorie worden herzien. De Duitsers vertaalden nostalgie als Heimweh. In onze taal kennen we beide woorden, uit andere talen kennen we verwante begrippen als mal de pays, spleen of saudade.

In de loop der eeuwen werd heimwee nu eens in de lichamelijke klachtenhoek geduwd, dan weer was men ervan overtuigd dat het een mentale toestand was. Hoe dan ook, heimwee bestaat nog altijd en heeft veel gezichten. Nu migrantenstromen weer aangroeien, is het actueler dan ooit.

Honden en katten

In zijn enge betekenis, een verlangen naar thuis, heeft heimwee twee varianten. Heb je hondenheimwee, dan verlang je vooral naar de mensen die je achterliet. Kattenheimwee doet je terugdenken aan je vroegere woonplek. Niet voor niks keren katten na een verhuizing vaak kilometers terug, tot bij hun eerdere territorium. Dierenheimwee bestaat dus: vogels maken nesten, bevers dammen beken af en ijsberen voelen zich nog altijd het best in hun vel in poolgebieden. Het heeft met voedsel en kleintjes te maken, maar ook met vertrouwdheid. Worden die dieren uit hun oorspronkelijke wereld verdreven, dan lijden ze eronder. In een dierentuin reconstrueren ze om die reden zo getrouw mogelijk de biotoop van de beesten. En dan nog.

Kinderen kunnen heimwee voelen als ze uit logeren gaan of op kamp trekken. Soms heeft dat gevoel meer met (ont)hechting dan met thuis te maken.

Kinderen kunnen heimwee voelen als ze uit logeren gaan of op kamp trekken. Soms heeft dat gevoel meer met (ont)hechting dan met thuis te maken. Voor sommige volwassenen is het zelfs een reden om zelden of nooit op vakantie te vertrekken. Mannen hebben het niet minder dan vrouwen, maar schamen er zich misschien meer voor en verbergen het vaak. Dan is er nog de aparte homesickness van soldaten, mariniers, expats. Maar het grootste en diepste heimwee kennen wellicht migranten, al is het maar omdat velen – om oorlogs- of politieke redenen – gewoon afgesneden zijn van thuis: er is geen weg terug. Geen wonder dat velen onder hen vaak psychische en fysieke klachten hebben, triest zijn, concentratieproblemen krijgen of zich maar moeizaam toeleggen op het leren van een nieuwe moeilijke taal of het snel vinden van een geknipte job. Heimwee is makkelijker te bestrijden als je geld hebt, een gezin, een toekomst, dan als je solo in een vreemd land verblijft in een kamer van twee meter bij twee.

Heimweevaccin

Heimwee heeft niet alleen met mensen en plekken te maken. Het kan ook naar vroeger, naar een vorig leven, naar een vrediger maatschappij, naar een plek waar je nooit eerder geweest bent en zelfs naar iets uit je verleden dat niet eens leuk was. We kennen het verlangen naar een wereld zonder wifi, (klimaat)crisis of Trump. Dat soort nostalgie naar de goeie ouwe tijd wordt vandaag vaak geduid als oorzaak waarom kiezers zich terugvinden in conservatieve politieke leidersfiguren.

Voor elke kwaal kennen we een medicijn, behalve voor heimwee.

Voor elke kwaal kennen we een medicijn, behalve voor heimwee: geen pilletje, geen vaccin voorhanden. Hoe kun je de pijn van het ver van huis zijn dan bestrijden? Sociale contacten op je nieuwe plek kunnen natuurlijk helpen. Verder: afleiding zoeken, je gevoelens uiten, zo positief mogelijk denken over de plek waar je ‘nu’ bent, en geregeld contact zoeken met je homebase. Dagdromen over thuis, een soort escapisme, heeft ook een keerzijde: wie heimwee kent, heeft de neiging om zijn of haar vroegere woonplek te idealiseren. Sommigen omklemmen dan krampachtiger de dingen die doen denken aan het thuisfront: een krant, tv-kanalen, religie… Waar heimwee en depressie elkaar kruisen, zal de persoon met heimwee eerder gebaat zijn bij therapie.

Het kantelmoment

Sarah (45) werd verliefd op een Spanjaard en ruilde de stad in voor een dorp in de Pyreneeën. “Het kantelmoment is wanneer je zegt: ik ga naar huis, en daarmee je nieuwe plek bedoelt.””Mijn heimwee valt samen met de momenten dat het hier wat stroef loopt. Dan durf ik te denken dat thuis alles makkelijker was. Kleine verschillen tussen beide culturen kunnen tijdens zo’n bui ineens groot aanvoelen. Het meest mis ik mijn grootmoeder. Ze is 95, we hadden altijd een goede band, en het valt me nog altijd zwaar zo ver van haar te leven, zeker nu ze in een home zit.

Hoe prachtig de natuur hier ook is, soms voelden de bergen als een gevangenis.

Sterke vlagen van heimwee waren voor mij zeer fysiek. Geen zin om uit bed te komen, geen fut. Hoe prachtig de natuur hier ook is, soms voelden de bergen als een gevangenis. Heimwee is pijn voelen, als liefdesverdriet. Ik ging in het begin ook vaak naar Barcelona, daar kende ik geen verveling. Het was een vlucht.

Toen ik hier pas was, vond ik alles uit België beter dan hier, behalve het klimaat natuurlijk. Ik miste mensen, de stad, mijn werk. Mijn leven had hier toen nog geen vorm, er was enkel de motor van de liefde. Die fase was erg eenzaam. Na vijf jaar is er veel veranderd. Ik zie Spanje heel anders, heb veel meer sociale contacten, er is genoeg context.

Na vijf jaar is er veel veranderd. Ik zie Spanje heel anders, heb veel meer sociale contacten, er is genoeg context.

Wat ik niet meer mis, is het jachtige leven, de drukte, de prestatiegerichte maatschappij. En de Vlaamse gesprekken over belastingen! Nu ontbreekt vooral nog een professioneel perspectief. Er is hier weinig toekomst voor universitairen. De mentaliteit is ook anders: hiërarchisch en ouderwets. En de lonen zijn ondermaats. Gelukkig komen er almaar meer kleine lokale initiatieven van mensen die het anders willen: jonge bioboeren, kleine kaasmakerijen, echte bakkers… dat zal hier ook mijn toekomst worden. Het is wat de omgeving te bieden heeft. Mijn heimwee werd rationeler. In het begin was ik vooral bezig met mijn eigen leed, nu voel ik vaak meer verdriet als iemand in België het moeilijk heeft en ik niet veel meer kan doen dan eens skypen.

Ooit zei een Italiaanse oudere dame me: als je het vijf jaar uithoudt en je wilt blijven, dan ben je vertrokken. In februari was ik hier net zo lang en had ik een crisismoment. Ik heb er een maand van wakker gelegen: mijn gezin splitsen of blijven? In België kon ik makkelijk terug naar mijn job in het onderwijs. Het buikgevoel zei nee. Ook al is het elke maand worstelen om rond te komen.

Ik ging de dingen in een ander perspectief zien en leerde vooral dat je intens gelukkig voelen kan samengaan met absolute eenvoud.

De grootste omslag was mijn connectie met de natuur. Ik ben dol op paddenstoelen zoeken, en dát heeft me echt dicht bij de natuur gebracht. Ik neem tot tweemaal per week de auto, rij de bergen in en ga op mijn eentje paddenstoelen zoeken. Puur genieten. De bergen en ik. Eenzaamheid werd ineens verbinding. Ik ging de dingen in een ander perspectief zien en leerde vooral dat je intens gelukkig voelen kan samengaan met absolute eenvoud.

Het tweede medicijn is de moestuin. Het is nu een passie. We hebben de intentie om hier onze professionele toekomst aan te verbinden.

Het kantelmoment is wanneer je zegt: ik ga naar huis, en je daarmee je nieuwe plek bedoelt.

Terugkeren zou een enorme aanpassing vergen. Emigreren laat ook zijn sporen na in het thuisland. Je raakt niet vergeten, maar wel onthecht. Telkens als ik naar België rijd en ik in de buurt van Rijsel kom, zie ik het België dat ik zo kan missen: een vreselijke snelweg, overal bebouwing, files, beton… het voelt iedere keer meer aan als een cultuurshock. Als ik al terugkom, dan veeleer naar de kust, of wie weet Wallonië… een plek waar openheid is. Maar de Pyreneeën zijn nu mijn thuis. Het kantelmoment is wanneer je zegt: ik ga naar huis, en je daarmee je nieuwe plek bedoelt. Nu is België voor ons een vakantieland.”

Volgend jaar brengen Sarah en haar man biologische zongedroogde tomaten op de markt. Zie ‘tomates de la yaya Alicia‘ op Facebook.

Annelies De Waele

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content