Rond de Middellandse Zee houdt een woud van kurkeiken de woestijnvorming tegen en levert een uniek materiaal op dat steeds meer toepassingen vindt. We trokken naar dé kurkstreek van Portugal, de Alentejo, waar de oogst volop aan de gang is.

In Zuid-Europa en Noord-Afrika domineren wouden van kurkeik het landschap. Daar vormen ze de basis voor een van de grootste ecosystemen van de wereld. De eikwouden zijn er een natuurlijke dam tegen de oprukkende woestijn die ook het Iberische schiereiland bedreigt. Bovendien staan ze garant voor een unieke biodiversiteit en houdenze veel CO2 vast. Op het Iberische schiereiland werden vorig jaar nog 120.000 hectare kurkbos aangeplant. Portugal is de grootste producent van kurk ter wereld, gevolgd door Spanje.

We reisden naar de Alentejo waar niet alleen de meeste kurk vandaan komt, maar waar ook de beste kwaliteit wordt geproduceerd. Door dit schilderachtige en glooiende landschap trekken de kurkhakkers van juni tot augustus om er de bomen voorzichtig te ontkurken. Ze doen dat net als eeuwen geleden toen het materiaal al werd aangewend voor huishoudelijk gebruik. Rond de Middellandse Zee wordt kurk al van in de prehistorie gewaardeerd als isolatiemateriaal om voedsel of vloeistoffen mee fris te houden. Ook nu nog houden de arbeiders op de kurkplantages hun water koel in met kurk beklede flessen. Kurk is bovendien waterafstotend wisten onze verre voorouders die met dit materiaal kannen, bekers en lepels vervaardigden, lang voor de kennis van de pottenbakkerskunst of van de metaalbewerking. Toen kende kurk al heel uiteenlopende toepassingen, ook voor het maken van boeien en sandalen.

Het verhaal begint in de kurkeikwouden, de montado’s, Portugal alleen al telt zestig miljoen bomen. Het duurt ruim een kwarteeuw voor een jonge eik geoogst mag worden. Daarbij wordt de schors voorzichtig losgehakt zonder de stam te beschadigen. Die ingreep belemmert de groei van de boom niet. Want de schors groeit weer aan, waardoor de boom negen jaar later opnieuw kan worden ontschorst. De eerste oogst levert een bleekgrijze maagdenschors en de tweede een bruine schors die kunnen worden gebruikt voor vloerbekleding. Pas nadat de boom 43 jaar oud is, kan er dikkere schors worden geoogst, van 6 à 8 cm dik, voor wijnkurken. Er is dus flink wat geduld nodig.

Veel bomen zijn dan ook zeer oud. Het afhakken gebeurt door rondreizende arbeiders. Ze hakken nooit de volledige schors af en beperkten zich tot een hoogte van twee à drie meter, afhankelijk van de grootte van de boom. Vervolgens wordt de schors naar de fabriek gebracht om te worden gekookt waardoor insecten en schimmels worden gedood. De natte vellen worden daarna platgeperst. Dikke stukken met weinig nerven, de beste kwaliteit, worden geselecteerd voor de productie van wijnstoppen. De rest wordt tot vellen versneden en alle afval wordt verkruimeld tot korrels om onder meer isolatiemateriaal te vervaardigen.

Kurk krijgt steeds meer toepassingen. Flessenkurken zijn maar een klein onderdeel van de totale productie. Het materiaal heeft ook tal van eigenschappen. Het is vooreerst sterk en veerkrachtig door zijn bijzondere celstructuur, vergelijkbaar met de honingraat. Het is ook duurzaam waardoor het niet alleen als vloer- en wanddecoratie opgang kent. Maar kurk wordt ook gebruikt voor automotoren, ladingsbanen voor vliegtuigen en zelfs als isolatiemateriaal voor ruimtesondes. Het is dan ook een van de oudste isolatiematerialen die we gebruiken. Eén millimeter kurk heeft dezelfde isolatiewaarde als vier centimeter beton. Bovendien is kurk geluiddempend, waardoor het ideaal is als bekleding voor wand en vloer. Doordat het waterbestendig is, wordt het ook veel gebruikt in keukens en badkamers. Ten slotte blijkt ook de toplaag van het materiaal bacteriën, schimmel en huismijt af te stoten.

In Portugal ontwerpen tal van designers tafels, stoelen en gebruiksvoorwerpen van kurk. En de hedendaagse architecten zijn weg van het materiaal. De beroemde Portugese architect Alvaro Siza bekleedt er gevels van gebouwen mee. Trouwens, ook het Portugese paviljoen in Sjanghai zit in een jas van kurk.

–

Voor meer info over het gebruik van kurk : www.kurkinhuis.be, www.interieurenliege.be en www.corquedesign.com

DOOR PIET SWIMBERGHE – FOTO’S ISABEL POUSSET