Fenomeen: de tijd gaat sneller met ouder worden

Met de eindejaarsfeesten in het vooruitzicht denkt u misschien : is dat jaar nu alweer om ? U bent niet de enige, want het gevoel dat de tijd sneller gaat naarmate we ouder worden, blijkt universeel.

Het jaar 2017 … Echt? Het lijkt alsof ik nog maar net gewoon ben aan het feit dat het 2016 was.” Leen (49) zucht. “Ik had onlangs een hele discussie met mijn vader, over de vraag wanneer we met de familie naar Bouillon geweest zijn. Ik dacht dat het 2015 was, hij wist zeker dat het twee jaar geleden was, maar het bleek al vier jaar geleden. Ik heb het gevoel dat de tijd vliegt. De jaren tikken in een razend tempo weg zonder dat ik het besef. Ik word volgend jaar 50, maar het lijkt of ik gisteren nog 37 was. Ik dacht dat het aan mij lag. Dat ik een soort midlifecrisis had, of kampte met het legenest-syndroom omdat mijn kinderen allebei het huis uit zijn. Maar mijn tante Tillie, die 81 is en al een paar jaar in een verzorgingstehuis woont, heeft net hetzelfde gevoel. Toen ik onlangs bij haar op de koffie ging, vroeg ze aan de vriendelijke jongeman die haar verzorgt wanneer hij geboren is. 1990, zo bleek. Toen hij naar buiten wandelde, hebben we samen uitgerekend dat hij dus 27 is. Waarop mijn tante zei : maar 1990 is toch nog geen 27 jaar geleden?”

Niet alleen Leen en haar tante hebben het gevoel dat de tijd sneller gaat naarmate ze ouder worden, weet professor psychologie Douwe Draaisma, auteur van onder meer Waarom het leven sneller gaat als je ouder wordt. “Mensen denken soms dat het te maken heeft met onze ‘snelle’ tijden, maar zelfs de Oude Grieken beschreven het fenomeen al. En het heeft ook niet per se te maken met het soort leven dat je leidt. In Canada werd onderzoek gedaan bij nonnen, die toch een gestructureerd en contemplatief leven leiden, en ook zij kenden datzelfde gevoel.”

Het is dus een autonoom proces, een proces dat we bovendien vervelend vinden, stelt Draaisma vast. “Zeker als je ouder wordt, denk je snel: gut, wat blijft er nog over van mijn leven? Uit enquêtes en onderzoek blijkt dat het meestal begint als we ongeveer veertig zijn. En dan kijken mensen ook meteen vooruit. Als het nu al zo snel gaat, hoe zal het dan zijn als ik zestig ben? Het geeft ons het gevoel dat we in een kajak richting waterval varen en steeds sneller omlaaggaan.”

INTENSITEIT TELT

“We zijn onlangs verhuisd en bij het uitpakken keek ik voor het eerst sinds lang in oude fotoboeken”, vertelt Donald (53). “Ik heb best een turbulente puberteit gehad. Mijn vader werd ziek toen ik veertien was, en stierf twee jaar later. Mijn moeder zakte weg in een zware depressie, op school ging het van kwaad naar erger en strafstudies waren een wekelijkse aangelegenheid. Maar ik had ook een heel fijn lief, Deborah, en haar familie heeft me echt opgevangen. In mijn eerste jaar op kot raakte het uit en begon ik zwaar te feesten om dat te verwerken. Maar ik genoot wel van mijn studies en de vrijheid van het kotleven in Brussel. Al bladerend door die foto’s bedacht ik dat het onmogelijk is dat die vijf jaren tussen mijn veertiende en mijn negentiende even lang geduurd hebben als de laatste vijf jaren van mijn leven.”

Een absurditeit die veel mensen herkennen, weet Draaisma, en dat heeft te maken met het feit dat ons geheugen een cruciale rol speelt in onze tijdsbeleving. “Hoe meer herinneringen we hebben over een bepaalde tijd, hoe langer die tijd lijkt te duren. En van periodes die we intens beleven, hebben we nu eenmaal meer herinneringen.” De Franse filosoof en psycholoog Jean-Marie Guyau vergeleek onze tijdsbeleving met hoe we met ruimte omgaan. Zoals een afstand groter lijkt als er tussen begin- en eindpunt voorwerpen staan die onze blik leiden, zo zal een jaar met opmerkelijke en gevarieerde gebeurtenissen langer lijken dan een leeg en monotoon jaar. En Guyau wist al in 1855 mooi te omschrijven waarom de jeugd zo lang lijkt en de ouderdom zo kort. “De jeugd is ongeduldig in haar verlangens, ze zou de tijd wel willen verslinden en de tijd kruipt. Daar komt bij dat de indrukken van de jeugd levendig, vers en talrijk zijn, de jaren zijn dus gevuld en op duizenden manieren te onderscheiden.” De ouderdom steekt anders in elkaar, stelde Guyau. “De weken lijken op elkaar, de maanden lijken op elkaar. Al die beelden versmelten tot één enkel beeld. De verbeelding ziet de tijd verkort.”

Intensiteit is dus een cruciale factor, en niet alleen als we jong zijn. “Ik hoor dat vaak als ik lezingen geef”, vertelt Draaisma. “Dan vertellen mensen me dat de drie maanden dat hun partner ernstig ziek was, eindeloos leken te duren. Echtscheidingen hebben hetzelfde effect. Een pijnlijke scheiding gaat een stuk trager dan de jaren vol geluk die eraan voorafgingen.”

MEMORABELE TIJDWIJZERS

Intensiteit is gelukkig niet altijd negatief. “Ik heb lang het gevoel gehad dat de tijd als zand tussen mijn vingers weggleed,” vertelt Catherine (55), “maar dat gevoel is nu minder sterk. Twee jaar geleden leerde ik iemand kennen die mijn leven overhoopgooide. Leonard is levenslustig en avontuurlijk, hij komt uit een hechte familie, heeft een grote vriendenkring en dus een druk sociaal leven. Plots draaide alles in mijn leven niet langer rond werk. Er waren dates en naughty weekends, winterbarbecues en mountainbike-ritten, jubilea en spannende reizen. Vroeger herinnerde ik me vaak niet wanneer die belangrijke directievergadering geweest was of in welke maand die nieuwe collega begonnen was. Nu weet ik: die beslissing werd genomen net voor mijn weekend in Reims en de receptioniste is ontslagen de dag van ons jubileumetentje.”

Temporal landmarks, zo heten die herkenningspunten en we gebruiken ze als tijdwijzers in ons geheugen, weet Draaisma. “Ze stellen ons in staat om vast te stellen hoe lang iets geleden is, of het voor of na iets anders gebeurde, soms zelfs wat de precieze datum was.” U kent dat ongetwijfeld wel. Als u tijdens het kijken naar De Slimste Mens probeert te gokken naar het jaar van Koning Filips troonsbestijging, dan gaat misschien als volgt: de kat leefde nog, want ze blies toen Mathilde op tv kwam, dus het was vóór 2015. Mia was op bezoek toen we naar de speech keken, en ze woonde al terug in Antwerpen, dus het was na 2012. Maar ze was nog niet samen met Wim, dus … aha … het was in de zomer van 2013.

Zulke tijdwijzers zijn belangrijk, omdat ze ons leven structuur geven en onze herinneringen ordenen. Hoe afwisselender een leven, hoe meer tijdwijzers en hoe gemakkelijker we waarschijnlijk herinneringen kunnen ophalen. Amerikaanse onderzoekers doopten dat ‘het kalendereffect’. Uit onderzoek aan de universiteit van Illinois bleek bijvoorbeeld dat studenten die gevraagd worden om de vier sterkste herinneringen van het jaar op te roepen, bijna systematisch gebeurtenissen aan het begin en einde van het academiejaar kozen, omdat dat nu eenmaal de drukste, turbulentste periodes zijn. De Britse wetenschapsjournalist Oliver Burkeman pleitte er onlangs in de krant The Guardian voor om meer aandacht te hebben voor die temporal landmarks. “Bouw meer van die tijdwijzers in je leven in, of besteed meer aandacht aan de bestaande tijdwijzers, en je zult merken dat je anders tegen de tijd aankijkt dan wanneer je dagen en jaren in elkaar overlopen als een ongedifferentieerde brij. Misschien helpen ze zelfs om dat gevoel dat het leven alsmaar versnelt naarmate we ouder worden, te temperen. Je hebt dus een excellent excuus om verjaardagen te vieren, afscheidsfeestjes te organiseren, een kerstfeest te geven, ook al ben je atheïst, of om voor een groot huwelijksfeest te kiezen.” Iets waar filosoof-psycholoog Guyau het min of meer mee eens was. “Als u het perspectief van de tijd wilt verlengen, vul het dan, als u de kans hebt, met duizend nieuwe dingen.”

METRONOOM VAN HET LIJF

De oplossing voor die versnellende tijd lijkt dus voor de hand te liggen. Leef een interessant, afwisselend en goedgevuld leven en vier alle mogelijke verjaardagen, feestdagen, jubilea, promoties en andere fijne momenten. Iets wat Riet (47) enthousiast doet. “Koppels hebben allerlei aanleidingen om te feesten, als single is dat toch iets magerder. Dus heb ik een feest gegeven toen ik tien jaar alleen woonde, vierde ik vorig jaar met mijn beste vriendin Evy in een duur restaurant dat we 25 jaar bevriend zijn en trek ik op kantoor altijd een fles open als we cijfers halen die iets boven het gemiddelde liggen. Any excuse to party.” Of dat betekent dat Riet niet het gevoel heeft dat de tijd alsmaar sneller gaat? Daar moet ze even over nadenken. “Toch niet. Vorig jaar maakte ik mijn ultieme droomreis naar Argentinië en toen Facebook me daar deze week aan herinnerde, overviel dat onbehaaglijke gevoel me toch weer.”

De tijd vertragen is inderdaad niet zo eenvoudig, weet professor Draaisma. “Op lezingen krijg ik die vraag regelmatig, maar jammer genoeg laat ons geheugen zich niet gemakkelijk manipuleren. Met het creëren van herinneringen en tijdwijzers alleen kom je er niet. Er spelen nog factoren mee. Niet alleen wordt ons leven iets minder turbulent op middelbare leeftijd, ook ons geheugen vlakt af. Dus wanneer je op oudjaar terugblikt, dan lijkt het jaar niet alleen voorbijgevlogen omdat je op middelbare leeftijd minder meemaakt, maar ook omdat je je minder herinnert.”

We zijn namelijk ook ons lichaam en dat lichaam verandert als we ouder worden. “Ademhaling, bloeddruk, hartslag, slaap, stofwisseling, temperatuur, al die processen hebben een eigen cyclus, en die fysiologische klokken veranderen en gaan langzamer draaien”, vertelt Draaisma. “Daardoor lijkt het of de tijd versnelt.” Hij vergelijkt het met de ervaring die je hebt als je als volwassene terugkeert naar je oude kleuterschool of chirolokaal, waar alles nu een stuk kleiner lijkt dan je je herinnerde. Ons levenstempo vertraagt, legt Draaisma uit, wat tieners op stations en in postkantoren wel eens kan doen verlangen naar aparte seniorenloketten. “Mensen bij wie het lichaam trager gaat functioneren, hebben bijvoorbeeld vaak het gevoel dat het verkeer veel hectischer geworden is. Ook die vertraging draagt dus bij tot het gevoel van die versnellende tijd.”

Net als het feit dat we vaak uitersten met elkaar vergelijken, denkt Draaisma. Vraag een zeventigjarige of de afgelopen vijf jaar sneller zijn voorbijgegaan dan ze vroeger deden, dan zal hij niet teruggrijpen naar de jaren tussen zijn 43 en 48, of tussen zijn 56 en 61, maar eerder naar zijn tijd op de middelbare school of zijn jeugd. “We vergelijken uitersten, we houden een ‘vol’ deel van ons geheugen naast een deel dat bijna onvermijdelijk niet meer de gebeurtenissen maar de herhaling ervan heeft geregistreerd. Als ook onze organische metronomen gaan vertragen, lijkt het inderdaad of de buitenwereld versnelt.”

Is er dan geen enkele hoop, beste professor Draaisma, om dat gevoel tegen te gaan? “Bij mij helpt het om op het einde van het jaar door mijn agenda te bladeren. De plaatsen waar ik geweest ben, de feesten die ik gevierd heb, de uitstappen die ik gemaakt heb: door mezelf er bewust aan te herinneren lijkt het jaar niet gewoon weggeleden te zijn.” Zorg er dus niet alleen voor dat je leven gevuld is met duizend nieuwe dingen, maar dat je die duizend nieuwe dingen niet domweg vergeet. In huis halen, die agenda!