De oorsprong van latkes (of: hoe een traditioneel feestgerecht niet veel met Chanoeka te maken heeft)

© Getty Images/iStockphoto

Volgens de overlevering eten joden al van voor onze jaartelling latke ter gelegenheid van Chanoeka, ook al waren de twee hoofdbestanddelen in die tijd nog lang niet wijdverspreid. The Atlantic zocht uit van waar de wijd verspreide pannenkoekjes dan wel komen, en dat blijkt een verhaal met heel wat onverwachte wendingen.

Grote feesten bulken van de tradities. Zo ook het joodse feest Chanoeka, dat niet compleet is zonder een stapel latke, of in olijfolie gefrituurde aardappelkoekjes. Het in 1958 uitgegeven standaardwerk Art of Jewish Cooking stelt dat de oorsprong van die lekkere traditie al duizenden jaren teruggaat. En dat is op zijn minst opmerkelijk, aldus The Atlantic, want de hoofdbestanddelen ervan worden nog maar enkele decennia gebruikt.

De oorsprong van latkes (of: hoe een traditioneel feestgerecht niet veel met Chanoeka te maken heeft)
© Uit: Art of Jewish Cooking

Waar het om draait bij latke, is niet zozeer de aardappel, maar wel de olie. Tijdens Chanoeka herdenken joden namelijk de herovering van de tempel van Jeruzalem in het jaar 165 v.C.. Bij de rituele reiniging bleef toen volgens de Talmoed een voorraad olijfolie die normaal maar voldoende zou zijn voor een dag maar liefst acht dagen bleef branden.

Maar net die olijfolie was in 1927, toen voor het eerst melding werd gemaakt van latke in de Engelse taal, niet bepaald voorhanden in Oost-Europa of de Verenigde Staten, waar toen veel joden leefden. Het algemeen gebruikt bakvet in Oost-Europa was reuzel, dierlijk vet van ganzen, kippen of runderen. In Amerika gebruikten feestvierders Crisco, een geharde plantaardige olie. Toen geharde olie echter uit de gratie viel, schakelden Amerikaanse joden over op olijfolie. Dat is het moment dat de pannenkoekjes gelinkt werden aan het mirakel in de tempel van Jeruzalem.

Art of Jewish Cooking zat er een slordige tweeduizend jaar naast wanneer het beweerde dat latkes altijd al gemaakt werden met aardappelen.

Over naar dat andere bestanddeel: aardappelen. Die voelen dan wel heel Europees aan, eigenlijk zijn het uit Zuid-Amerika geïmporteerde knollen. Ze arriveerden in Europa in de 16e eeuw, maar ze werden lang met argwaan (want de stengels en bessen van de plant zijn giftig) of als varkensvoer bekeken. Pas in de vroege 19e eeuw kreeg de aardappel de status die hij vandaag heeft en werd hij dus ook gegeten door joden. Dat betekent dat Art of Jewish Cooking er een slordige tweeduizend jaar naast zat wanneer het beweerde dat latkes altijd al gemaakt werden met aardappelen.

Italiaanse oorsprong

Wat de soldaten van opstandleider Judas Makkabeüs dan wel aten, maakt dit verhaal nog opmerkelijker. De eerste notie van joden die pannenkoekjes frituren om Chanoeka te vieren, dateert uit Italië van de 14e eeuw. Als basis gebruikte de lokale joodse gemeenschap dus geen aardappelen, maar wel… kaas.

De originele latkes waren pannenkoekjes van gefrituurde ricotta. Dat gebruik was een eerbetoon aan het Bijbelse personage Judith. In een voor joden apocriefe vertelling die wel in de katholieke Bijbel is opgenomen, staat hoe Judith – voordat ze generaal Holofernes letterlijk een kopje kleiner maakte – hem eerst twee gezouten pannenkoekjes met kaas aanbood. In de middeleeuwen circuleerde in Italiaanse joodse gemeenschappen deze versie van het verhaal, waarin Judith als zus of tante van Chanoeka-held Judas Makkabeüs werd voorgesteld.

De oorsprong van latkes (of: hoe een traditioneel feestgerecht niet veel met Chanoeka te maken heeft)
© Getty Images/iStockphoto

Is de link je duidelijk genoeg? Sorry, want er is nog een twist. Judith en Judas hebben namelijk niets met elkaar te maken, behalve dan misschien de eerste drie letters van hun naam. Het verhaal van Judith situeert zich honderden jaren voor de tijd van de Makkabeeën. In de Italiaanse middeleeuwen kon echter lang niet iedereen lezen (als ze al toegang hadden tot een exemplaar van de Bijbel) en werden de twee verhalen door elkaar verteld.

Bijna zestig jaar na Art of Jewish Cooking dringt een nieuwe definitie van latkes zich dus op. Latke: een allesbehalve traditioneel joods gerecht dat zijn oorsprong vindt in Italië en gebaseerd is op de foute lezing van een apocriefe tekst. Maar lekker is het wel!

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content